طرح تولید و کشت خارشتر و کاپاریس (لگجی) ,

بعضی شغل ها قبل از آن که نیازمند پول باشد، دانش و مهارت می‌خواهد و البته قدري همت؛ تولیدگیاهان دارویی از این دسته مشاغل است؛ یعنی شغلی که با وجود یک کاربر ماهر برپا می‌شود و به سوددهی می‌رسد. کاربر گیاهان دارویی، کسی است که از عهده تهیه، نگهداري، فروش و راهنمایی مصرف آنها برمی آید و اطلاعات جامعی نسبت به گیاهان دارویی پرمصرف دارد.

کشور ما ذخایري غنی از گیاهان دارویی دارد که می‌تواند منبع درآمدي مطمئن و پایدار براي بخش قابل توجهی از مردم باشد. در ایران بیش از 7000 گونه گیاه دارویی وجود دارد که زاییده وجود 11 اقلیم از 13 اقلیم جهانی در کشورمان است، اما این استعداد طبیعی تاکنون به درستی مورد استفاده قرار نگرفته، چون صنایع تبدیلی و تکمیلی به ویژه صنایع گیاهان دارویی در کشور ما آن طور که باید، رشد نکرده است. این در حالی است که در دنیاي پیشرفته امروز، گیاهان دارویی منبع درآمد با ارزشی هستند که اگر قرار باشد ما هم در این عرصه رقابتی قرار بگیریم، باید از روش هاي سنتی، که قابلیت رقابت را از محصولات ما در بازارهاي جهانی می‌گیرد، دست برداریم و به سمت فناوري هاي جدید برویم.

گیاهان دارویی کاربردهاي زیادي در دنیاي امروز دارد؛ این گیاهان به عنوان ماده نگهدارنده، طعم دهنده و عطردهنده طبیعی در صنایع غذایی، ماده معطر در صنایع و پیش ماده مورد نیاز بسیاري از صنایع شیمیایی مثل حشره کش ها به کار می‌روند، ضمن این که از آنها در تهیه انواع داروهاي پزشکی و دانش آروم اتراپی (عطر درمانی) نیز استفاده می‌شود.

گیاهان دارویی یعنی درآمد، کشورهاي جهان سوم بیشتر مواد خام می­فروشند چون توان تولید مواد با ارزش از مواد خام را ندارند، این مشکل کشور ما هم هست.

 با استخراج گیاهان دارویی، ارزش افزوده خوبی به دست می‌آید چون سود حاصل از فروش گیاهان دارویی ده­ها برابر بیشتر از فروش محصول خام است. این در حالی است که گیاهان دارویی خیلی بهتر از مواد خام نگهداري می‌شوند.

نگهداري مواد گیاهی خشک معمولاً کار دشواري است که به انبارهاي وسیع و کنترل دائمی دما و رطوبت نیاز دارد. این در شرایطی است که مراقبت از این گیاهان در برابر آفات و بیماري ها نیز دشواري هایی دارد؛ در حالی که اگر این گیاهان به دارو تبدیل شوند دیگر این مشکلات بروز نخواهد کرد. پس تولید گیاه دارویی، شغلی برد، برد است که همه حتی طبیعت از آن سود می‌برند. روش هاي استخراج گیاه دارویی باتوجه به نوع گیاه و کیفیت مورد نظر متفاوت است.

گیاه دارویی کبر (کاپاریس) با نام علمی.L spinose Capparis گیاهی بوته ای و چند ساله از خانواده Capparidaceae است. کاپاریس اسپینوزا در ایران با نام های کبر(Kabar)، کور (Kavar)، کورز(Kavarz)، خیارشنگ، مارگیر، علف مار، لگجی، لیجین و داغ قارپوزی خوانده می‌شود. گیاه کبر گونه ای بومی، دائمی، خزان کننده و خاردار باریشه های عمیق و ساقه های آویزان و غیر منظم است که با محیط های گرم، خشک و نامساعد سازگاری دارد.

این گیاه به عنوان یک گیاه مهم دارویی مطرح بوده و جوانه های گل، برگ های تازه، ریشه و میوه کبر برای مصارف غذایی و دارویی مصرف می‌شوند. کاپاریس گیاهی سازگار با خاک های فقیر بوده و قادر است در مکان هایی با محدودیت آب و مواد غذایی رشد کند. ارتفاع گیاه کبر در شرایط مناسب به یک متر هم می‌رسد و با قابلیت رشد در صخره ها و خاک های فقیر، داشتن ریشه ای با عمق بیش از سه متر و انشعابات فراوان اندام هوایی به صورت خوابیده روی زمین، مساحتی بیش از ۱۰ متر را پوشش می‌دهد.

گیاه کبر (کاپاریس) گیاهی دائمی با عمر بیش از ۵۰ سال و خزان کننده و خشکی زی است. این گیاه در شرایط سخت و خشن مناطق خشک و نیمه خشک رشد کرده و باردهی دارد. کبر تابستانهای بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد و سرمای منفی ۱۵ درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل می‌کند، و به مناطق خشک با بارندگی کمتر از ۱۵۰ میلی متر در سال به خوبی خو گرفته است.

کبر اسیدیته خاک بین 1/6 تا 5/8 را می‌تواند تحمل کند و در برخی نقاط ایران به ویژه در استان های جنوبی و غربی در خاک های با pH قلیایی یافت می‌شود. این گیاه به تنش شوری نیز مقاوماست (میزان شوری را تا حدود ۱۵ میکرو زیمنس بر متر تحمل می‌کند). یکی دیگر از ویژگی های بارز این گیاه که باعث می‌شود به تولید بیشتر و توسعه کشت آن توجه شود، جنبه اقتصادی و تجاری محصولات آن است.

محصول تجاری گیاه کبر، غنچه کاپاریس یا caper است که به آن خاویار گیاهی نیز می‌گویند. علاوه بر غنچه، میوه، گل و شاخ و برگ جوان گیاه نیز برداشت و پس از فرآوری اولیه به بازار عرضه می‌شوند. پتانسیل مهم کاپاریس برای کشور، قابلیت محرومیت زدایی، اشتغال زایی و ارزآوری این گیاه است در حال حاضر خالی شدن روستاها از سکنه به یکی از مهم ترین دغدغه ها تبدیل شده است، چرا که بر اساس آمارها بیش از ۳۰ هزار روستا در کشور به دلیل خشکسالی و کمبود آب خالی از سکنه شده است.

این در حالی است که با توجه به مطالب ارائه شده در خصوص گیاه کبر ونیازهای اکولوژیکی و مورفولوژیکی آن می‌توان با عرضه نشاء کبر و کشت این گیاه در اراضی کم بازده و رها شده روستاها،کشت و فرآوری گیاه را به مخاطبین آموزش داد.

توجه به گیاهان بومی در عرصه های منابع طبیعی ایران به ویژه مناطق بیابانی از جنبه تولید و اقتصادی (محصول، مواد مؤثره دارویی و صنعتی ) نکته مهمی است. کشور ما با میانگین بارش کمتر از ۲۴۰ میلیمتر سرزمینی خشک است. بر اساس پژوهش های انجام شده حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی در کشور شناسایی شده است که از این تعداد بیش از ۲۴۰۰ گونه دارای خواص دارویی عطری، ادویه ای، آرایشی و بهداشتی هستند. یکی از ۲۴۰۰ گونه گیاهی که دارای خواص دارویی ویژه ای است، گیاه کاپاریس است.

کاپاریس بوته ای طویل العمر و خزنده با شاخه هایی منشعب و خاردار با نام علمی Capparis.L spinose و نام تجاری Caper است. تیره کاپاریداسه تیره بزرگی از گیاهان گلدار، نهاندانه، دو لپه و جدا گلبرگ است. برگهای آن ساده، متقابل، بیضوی به رنگ سبز روشن با دو زائده خار مانند در محل اتصال دمبرگ به ساقه است.گل های آن درشت، سفید مایل به گلی و میوه آن خورجینی، بیضوی، گوشت­دار به رنگ سبز روشن است که به تدریج مایل به قرمز می‌شود.

قسمت با ارزش گیاه که جنبه تجاری دارد جوانه های گل (غنچه ها)، میوه های نارس و شاخساره های جوان با برگای کوچک می‌باشند که برای تهیه ترشی و شور مصرف می‌شوند. همچنین گیاه کبر با دارا بودن ترکیباتی نظیر فلاونوئید، پکتین و گلیکوزید جایگاهویژهای در طب سنتی دارد.

گیاه کاپاریس بومی مناطق گرمسیری مدیترانه ای، غرب و مرکز آسیا است. زیستگاه های عمده آن در کشورهای جنوب اروپا (اسپانیا، ایتالیا، یونان و ترکیه)، آفریقای شمالی و خاورمیانه گزارش شده است. در ایران در دامنه های البرز، آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، کرمانشاه، فارس، یزد، کرمان، خراسان، ایلام، خوزستان، البرز، تهران، هرمزگان، بوشهر، شمال گلستان، سمنان، مرکزی و سیستان و بلوچستان مشاهده شده است.

بذرهای این گیاه در اواخر تابستان بالغ می‌شوند و در اوایل بهار، زمانی که درجه حرارت به بالاتر از ۲۳ درجه سانتیگراد می‌رسد جوانه می‌زند.

کبر به خاک های گچی و کمی رسی با زهکشی خوب سازگار است. گیاه کبر اسیدیته خاک بین 1/6 تا 6/8 را می‌تواند تحمل کند و در برخی نقاط ایران به ویژه در استان های جنوبی و غربی در خاک های با pH قلیایی یافت می‌شود. این گیاه به تنش شوری نیز مقاوم است. مطالعات بیولوژیکی نشان دهنده خاصیت آنتی باکتریال، آنتی اکسیدان، ضد التهاب و تعدیل کننده سیستم ایمنی و ضد ویروسی این گیاه است.

مطالعات فتوشیمیایی بر روی کاپاریس اسپینوزا نشان داده که این گونه حاوی آلکالوئیدها، لیپیدها، فلاونوئیدها و گلیکوزینولاتها است، سایر مواد موثره ای که در این گیاه شناسایی شده می‌توان به اسپرمیدین، روتین، کوئرستین، کیمپفرول، استیگمسترول، کمپسترول و توکوفرول ها و کارتنوئیدها اشاره کرد. کوئرستین و روتین مهمترین ترکیب فنلی در این گیاه می‌باشند.

علاوه بر این، کبر منبع غنی از مواد معدنی از جمله پتاسیم، کلسیم، منیزیم، گوگرد و سلنیوم است که نقش این مواد در حیات انسان مهم است، به ویژه سلنیوم که اثرمهمی روی سیستم دفاعی بدن دارد و باعث افزایش تولید هورمون تیروئید می‌شود. بذرها دارای مقادیر زیادی پروتئین، روغن و فیبر هستند و ارزش بالقوه ای به عنوان غذا دارد. با توجه به مصارف غذایی و دارویی گیاه کاپاریس و با توجه به ترکیبات ارزشمند در این گیاه و قیمت بالای آن، از بذرها و میوه های نارس آن به عنوان خاویار گیاهی یاد می‌شود.

کبر در مناطق مدیترانه ای دارای اهمیت اقتصادی ویژه ای است و تولید آن در سه دهه اخیر در ایتالیا، اسپانیا، مراکش، استرالیا، آرژانتین و هندوستان به عنوان یک محصول تجاری انجام می‌شود. همچنین این گیاه در سال های اخیر در ترکیه به طور گسترده کشت شده است به صورتی که صادرات این کشور سالانه بیش از ۱۰ هزار تن محصول بوده است. امریکا سالانه میلیون ها دلار کبر از کشورهای مراکش، اسپانیا و ایتالیا وارد کرده و به عنوان چاشنی در سالادها و یا سس ها استفاده می‌کند.

توسعه کشت گیاه کاپاریس با ۲ هدف زیر توصیه می‌گردد:

۱- محرومیت زدایی و اشتغال زایی با کاشت کاپاریس :

توسعه کشت گیاه کاپاریس در دیم زارهای کم بازده، اراضی و باغات خشک و رها شده برای ایجاد اشتغال و درآمدزایی روستاییان. ایران در حال حاضر در خشکسالی سر می‌کند، سال آبی گذشته نیز با خشکسالی تمام شد. ضمن اینکه آنطور که رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی می­گوید، سال آبی پیش رو هم کشور با خشکسالی دست و پنجه نرم کند.

اگرچه تحقیقات دانشگاه فردوسی مشهد هشدار بزرگتری درباره خطر خشکسالی داد. بر اساس این تحقیقات، تا پایان دهه میلادی ایران با خشکسالی شدید مواجه می­شود. تحقیقاتی که نشان می­دهد خشکسالی در ایران ۸۵ درصد افزایش می­یابد. به عبارتی ایران در هشت سال آینده با خشکسالی بسیار گسترده­تر از آنچه می­بینیم، مواجه می­شود. سالانه هزاران نفر به دلیل بیکاری ناشی از خشک شدن چاه باغات و مزارع ناگزیر به ترک محل زندگی خود و حاشیه نشینی می‌شوند. که همین امر مشکلات اجتماعی و اقتصادی بسیاری در بر دارد.

گیاه دارویی کاپاریس در خشک ترین و سخت ترین شرایط محیطی رشد می‌کند و باروری دارد و در طول دوره حیات نیاز به آبیاری، کوددهی و مراقبت ندارد. مضاف بر آن، محصولاتی(غنچه و میوه) تولید می‌کند که ارزش اقتصادی بالایی دارد، لذا با توسعه کشت نشاء گیاه کبر در مناطق محروم و ایجاد اشتغال ودرآمدزایی، مهاجرت معکوس نیز اتفاق خواهد افتاد.

همچنین فرآوری اولیه غنچه و میوه گیاه کبر بسیار آسان و ارزان بوده و تنها ماده مورد نیاز نمک است. بنابراین خانوارهای روستایی کم بضاعت می‌توانند محصولات کبر را برداشت نموده و در آب نمک غلیظ قرار داده و به کارخانه ها و یا تولیدی های خریدار ارسال و از این طریق درآمد خوبی کسب نمایند. قیمت خرید غنچه خام کبر در سال 1401 در منطقه مغان، حدود ۴۵ هزار تومان بود.

۲- معرفی کاپاریس به عنوان یک محصول اقتصادی و تجاری:

به دلیل ارزش دارویی و غذایی محصولات گیاه کبر (غنچه- میوه)، قیمت این محصولات در بازارهای داخلی و خارجی بالا است. کارخانه های مواد غذایی مانند سحر، بدر، توکل، ترقی، OAB و کامبیز و غیره ترشی غنچه کاپاریس را تولید و عرضه می‌کنند. قیمت ۵۰۰ گرم ترشی کاپاریس در بازار داخلی حدود ۸۰ هزار تومان است. در حالی که ۵۰۰ گرم غنچه کاپاریس در بازار بین المللی (آمازون) تا حدود ۲۲ دلار قیمت دارد که برای یک فرآورده خوراکی قیمت بسیار بالایی است.

به تازگی شرکت مواد غذایی بدر، ترشی غنچه کاپاریس را در بسته های ۵۰۰ گرمی در کشور آلمان، به قیمت ۷/۷ یورو (معادل ۲۶۲ هزار تومان) عرضه می‌کند. ترشی میوه کاپاریس در حال حاضر در بازار داخلی به قیمت کیلویی ۸۰ تا ۱۰۰ هزار تومان به فروش می‌رسد. همچنین قیمت فروش یک کیلو غنچه خام گیاه کبر حدود ۴۵ هزار تومان است. کشور ایران به دلیل داشتن شرایط خاص آب و هوایی خاستگاه این گیاه با ارزش دارویی است و پتانسیل کشت، تولید و به ویژه فرآوری این گیاه در راستای تامین نیاز داخلی کشور و حتی صادرات را دارد.

محصولات مختلف گیاه کاپاریس که در بازار عرضه می‌شوند شامل موارد ذیل است:

– غنچه کبر(کاپاریس): در بازار خارجی به آن caper می‌گویند. در بازارهای جهانی غنچه های گیاه کبر، پس از برداشت در ۴ اندازه درجه بندی می‌شوند. ۳ تا ۵ میلی متر، ۵ تا ۷ میلی متر، ۷ تا ۹ میلی متر و ۹ تا ۱۳ میلی متر. هرچه اندازه غنچه کبر کوچک تر باشد، تندی کمتری داشته و طعم بهتری دارد.

غنچه های برداشت شده بایستی تلخی زدایی شوند، به همین منظور غنچه ها را داخل آب نمک غلیظ قرار می‌دهند و یا با نمک مخلوط کرده و در ظروف در بسته در جای خنک نگهداری می‌کنند. پس از شیرین شدن غنچه ها، فرآورده های متفاوتی مانند ترشی غنچه، غنچه نمک سود، غنچه خشک شده، غنچه در روغن زیتون و غنچه پودر شده به بازار عرضه می‌شوند.

– میوه کبر(کاپاریس): که به آن berry caper نیز می‌گویند. مانند سایر اجزاء گیاه، میوه کبر نیز تلخ مزه است. گرچه در زمان رسیدگی کامل، داخل میوه قرمز رنگ و شیرین می‌شود و به همین دلیل به آن هندوانه کوهی نیز گفته می‌شود و در بسیاری از مناطق ایران مصرف تازه خوری نیز دارد. اما در سطح تجاری، میوه کاپاریس به صورت نارس برداشت شده و پس از تلخی زدایی با استفاده از نمک و یا آب نمک، به صورت ترشی و یا در روغن زیتون، پودر شده و یا خشک شده به بازار عرضه می‌شود.

– گل کبر(کاپاریس): گیاه کبر گل های درشت و زیبایی دارد. گل های کاپاریس در زمان شکوفایی برداشت و پس از تلخی زدایی با استفاده از نمک، خشک و سپس پودر می‌شوند. این فرآورده غذایی را ادویه کاپاریس (salt caper )می نامند.

– شاخ و برگ جوان گیاه کبر(کاپاریس): شاخ و برگ های جوان و ترد کاپاریس برداشت و پس از فرآوری اولیه (پروسه تلخی زدایی)، به صورت ترشی، در روغن زیتون، خشک و پودر شده به بازار عرضه می‌شود.

– ریشه گیاه کبر(کاپاریس): ریشه کبر در طب سنتی کاربرد بسیاری دارد. پس از پایان عمر باردهی گیاه (حدود سی سال) ریشه گیاه کبر پودر شده و در بازار به فروش می‌رسد.

در کشت گیاه کبر نیازی به آبیاری، شخم، نگهداری و استفاده از کود و سم نیست. فواصل کشت به صورت ۲×5/1 در نظر گرفته می‌شود. فواصل هر بوته روی ردیف 5/1و فاصله ردیف ها ۲ متر در نظر گرفته می‌شود. با این حساب در هر هکتار، تعداد ۳۳۰۰ نشاء کبر را می‌توان کشت نمود.

قیمت هر اصله نهال کبر، بسته به تعداد خرید بین ۱۷ تا ۲۳ هزار تومان است. قیمت برای کشت های زیر ۵ هکتار ۲۳ هزار تومان (هر هکتار ۶۹ میلیون تومان) کشت های بین ۵ تا ۱۰ هکتار ۲۱ هزار تومان ( هر هکتار ۶۳ میلیون تومان) کشت های بین ۱۰ تا ۱۵ هکتار ۱۹ هزار تومان ( هر هکتار ۵۷ میلیون تومان) و کشت های بیش از ۱۵ هکتار ۱۷ هزار تومان ( هر هکتار ۵۱ میلیون تومان) خواهد بود.

گیاه کبر، در سال اول شروع به باردهی می‌کند و عملکرد هر بوته به طور متوسط ۴۰۰ گرم غنچه است. بنابراین برداشت غنچه کبر در هر هکتار، در سال اول یک تن و سیصدکیلو خواهد بود. قیمت خرید غنچه کبر در تابستان سال ۴۰۱ ،کیلویی ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان بود. با احتساب این قیمت، زارع یا سرمایه گذار در همان سال نخست، از فروش غنچه کاپاریس در هر هکتار، حدود ۴۰ تا ۶۰ میلیون تومان درآمد خواهد داشت.

هر سال عملکرد گیاه کاپاریس دو برابر می‌شود و عمر باردهی گیاه کبر حداقل ۳۵ سال است. حداکثر باردهی گیاه کبر از سال چهارم به بعد، به طور متوسط ۵ کیلو غنچه به ازای هر بوته خواهد بود، بدین معنی که زارع یا سرمایه گذار در هرهکتار ۵۸۰ میلیون تومان از فروش غنچه کبر درآمد خواهد داشت. شایان ذکر است مقادیر محاسبه شده با قیمت خرید سال ۴۰۱ محاسبه شده است.

برای آماده سازی زمین جهت کشت کبر، کافیست در فواصل گفته شده چاله هایی با عمق ۱۵ سانتی متر حفر شود و سپس نهال کبر درون حفره قرار گیرد. نهال گیاه کاپاریس را می‌توان در دو فصل کشت بهار و پاییز کشت نمود. به منظور اطمینان از استقرار نهال گیاه کبر، آبیاری به مدت دو ماه هفته ای دو بار در فواصل منظم، توصیه می‌شود.

در سه دهه اخیر به دلیل افزایش تقاضا و بهره برداری بی رویه از بخش های زایشی و همچنین مشکلات موجود در زمینه تکثیر این گونه، جمعیت آن در جهان و از جمله در ایران با کاهش روبه رو شده است با توجه به ارزش روز افزون و جایگاه ویژه گیاه کاپاریس در صنایع مختلف، می‌توان با تولید انبوه نشاء این گیاه با ارزش و انتقال به مناطق هدف، ضمن تثبیت خاک، کاهش فرسایش بادی و آبی، برای روستائیان مناطق هدف جهت جمع آوری و فروش قسمت های با ارزش این گیاه زمینه اشتغال زایی را ایجاد نمود.

خارشتر یا علف ترنجبین، یکی از گیاهان شورزی و سازگار با آب­های با درجه سختی بالا است. این گیاه قابلیت رشد در شرایط بیابانی خشک و نیمه خشک را دارد و به وسیله اندام رویشی (قلمه) و بذر تکثیر می­شود. نیاز آبی این گیاه متغیر و بسیار کم است. با توجه به ریشه­های بسیار عمیق خارشتر، بارندگی کمتر از 100-150میلیمتر در سال هم میتواند پاسخگو نیاز آبی این گیاه باشد. این گیاه بطور عمده در مناطق بیابانی شوره زار ایران، عربستان، صحرای سینا، هند، سوریه، استرالیا و بخش شرقی ایالات متحده آمریکا میروید. در حال حاضر، بیابانهای مرکزی ایران بهترین شرایط را برای رشد این گیاه ناشناخته از نظر زراعی، دارا است. پروتیئن خام و ماده آلی آن به ترتیب حدود 10و 90 درصد و انرژی خام آن نیز بصورت تقریبی 4000کیلوکالری در کیلوگرم برآورد شده است. از خارشتر میتوان بصورت علوفه خشک یا سیلو شده در تغذیه دام خصوصا به عنوان جایگزین مخلوط کاه و یونجه استفاده کرد. یکی دیگر از ویژگیهای این گیاه، قابلیت میزبانی حشره­ای به نام زنجرک جهت لانه گزینی و تولید مانی به نام ترنجبین است.

در طب سنتی، کاربردهای درمانی فراوان و مهمی برای ترنجبین ذکر شده است. ترنجبین طبیعت بسیار گرم و خشکی دارد. از جوشانده اندام خارشتر به عنوان مدر و مسهل، از روغن برگ آن جهت درمان روماتیسم و از گل آن برای التیام بواسیر استفاده می­شود. به طور کلی محصولات حاصل از تولید و فراوری گیاه خارشتر در صنایع خوراک دام و داروسازی کاربرد دارد. در صورت شناسایی نیازها و تطبیق ویژگیها و منابع موجود در این گیاه، میتوان به توسعه کشت آن پرداخته و از طریق آن به توسعه فراوری و جایگزینی الگوی کشت کشاورزی حال حاضر راه یافت

معرفی خارشتر:

جنس خارشتر، گیاهانی چندساله از خانواده بقولات هستند. این جنس دارای 12گونه در دنیا است که تنها دو گونه از آن در ایران رویش دارد. گونه Alhagi maurorumدرکشور پراکنش وسیعی داشته و گونه دیگر صرفا در نواحی جنوب و جنوب غرب کشور می­روید.

گیاه­شناسی:

خارشتر گیاهی است چندساله به ارتفاع 20 تا 120 سانتیمتر که دارای شاخه­های متعدد خاردار به رنگ سبز تا سبز مات می­باشد. طول خارها، از یک تا شش سانتیمتر متغیر بوده و زاویة آنها، تقریبا راست است.

برگها، بیضی شکل به طول 10تا 15و عرض سه تا پنج میلیمتر و گُلها، که معمولا در محور خارها و به تعداد دو تا هشت عدد در هر خار ظاهر می‌شوند، به رنگ قرمز ارغوانی تا جگری هستند. کاسة گُل، بدون کُرک است و میوه، به صورت نیام دانه تسبیحی، حاوی چهار تا هفت دانه است. سطح نیام، صاف یا دارای خارهای کوتاه است.

پراکنش جغرافیایی:

گستره پراکنش طبیعی این گیاه از قبرس و مصر در شرق تا مغولستان در غرب و هند و عربستان سعودی در جنوب بوده و همچنین به سایر مناطق چون استرالیا و آفریقای جنوبی هم گسترش یافته است.

زیستگاه:

خارشتر یکی از گیاهان علفی شورزی است که با مناطق بیابانی، به خوبی سازگار است. گزارش شده که خارشتر در مرکز عربستان صعودی با میزان بارندگی سالیانه کمتر از 54میلیمتر، در مرکز و شمال جزیرا در عراق با بارندگی سالیانه 150-300میلیمتر، در دشت های شمالی افغانستان با آب و هوای مدیترانه­ای گرم و در مناطقی از پاکستان با بارندگی سالیانه 120-170میلیمتر، در خاک های خاکستری درشت با اسیدیته حدود 8، در مناطق کوهستانی آهکی و حتی زمین های بایر پاکستان به خوبی رشد می­کند. در هند نیز گزارش­هایی از رویش این گیاه در ساحل­های شنی رودخانه­های گنگ، ساراسواتی و یامونا، در رسوبات آبرفتی حاوی کربنات کلسیم وجود دارد. بنابراین خارشتر می­تواند در طیف وسیعی از خاک­ها

از جمله شنی، ماسه­ای و خاک رس رشد کند. این گیاه خاک­های آهکی را ترجیح داده و میتواند در شرایط گرم و خشک تعداد زیادی گل تولید کند در حالیکه گلدهی آن در شرایط مرطوب و سایه محدود است.

این گیاه ریشه­ای بسیار عمیق، قوی و گسترده دارد که به آن کمک می­کند در نواحی کویری و بیابانی رشد نموده و از رطوبت موجود در اعماق خاک، جهت رشد و نمو خود بهره ببرد. از این رو در گذشته حضور این گیاه را به عنوان نشانه­ای از وجود آب در عمق خاک، جهت مکانیابی برای احداث قنوات در نظر می­گرفته­اند. همچنین میتواند به صورت علف هرز سمج در اراضی زراعی و باغی و زمین­ها گسترش یابد. این گیاه به شرایط خشکی، دمای بالا، یخ زدگی، طوفان شن و شوری مقاوم بوده و دارای قابلیت استفاده از آبهای زیرزمینی بوده و میتواند در بستر رودخانه­ها و زمین­های کشاورزی رشد کند.

فنولوژی:

رشد رویشی این گونه گیاهی در قم، به تدریج از نیمه دوم اسفند شروع شده و تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه می­یابد. گلدهی از اواخر اردیبهشت ماه آغاز و تا اواخر خرداد و بذردهی در این گونه از اواخر خرداد و تا اواخر تیر ماه ادامه دارد. گیاه تا اوایل مهر ماه کاملا خشک شده و رشد مجدد آن با آغاز فصل پاییز و شروع بارندگی­های پاییزه آغاز می­گردد. این مرحله از رشد حدودا یک ماه به طول می­انجامد و گیاه در آبان ماه به طور کامل خشک می­شود. ارتفاع میانگین رشد مجدد گیاه در این مرحله حدود 15سانتیمتر است. بررسی مراحل فنولوژی خارشتر در یزد نیز نشان می­دهد که این دوره 211روز به طول می­انجامد. در حالی­که در منطقه چم-تفت این دوره به 200روز کاهش یافته است. در هر دو منطقه یاد شده کوتاه ترین و طولانی ترین دوره فنولوژی به ترتیب مرحله غنچه دهی ( 22روز) و رسیدن بذر ( 90روز) است. علاوه بر این، کوتاه ترین فاصله زمانی از آغاز یک مرحله تا آغاز مرحله بعد در هر دو منطقه، بین آغاز رویش خارشتر از سطح خاک تا ظهور اولین ساقه اصلی و طولانی ترین فاصله زمانی بین آغاز مرحله میوه دهی تا شروع مرحله رسیدگی بذر است. در استان گلستان گزارش شده است که شروع رشد خارشتر در اواخر زمستان صورت می­گیرد. در شهرستان آق­قلا این استان مراحل فنولوژی این گیاه 184روز به طول می­انجامد که کوتاهترین و طولانی­ترین دوره فنولوژی به ترتیب مرحله غنچه دهی (23روز) و رسیدن بذر ( 74روز) است.

در هند نیز گزارش شده است که جوانه­ها از ریزوم­ها در ماه اکتبر رشد کرده و رشد رویشی در کل ماه­های زمستان از اکتبر تا فوریه ادامه دارد و در مارس و آوریل گلدهی رخ می­دهد. خارشتر به طور مداوم طی زمستان رشد می­کند و در ماه می‌به حداکثر تولید زیست توده می­رسد (و اینگونه زمانی که گیاهان دیگر به خواب رفته یا برداشت شده­اند در منطقه غالب می­شود.) در زمان اوج رشد، زیست توده در قسمت وسطی و بالایی گیاه تجمع می­یابد. بخش­های زیرزمینی گیاه که ریشه­های عمودی و افقی گیاه را تشکیل می­دهند تا عمق یک تا دو متری یا بیشتر رشد می­کنند (گاهی تا هفت متر نیز می­رسد.) ساقه­های جدید در طول زمستان از جوانه­های خفته ریزوم­ها به وجود می­آیند. جوانه­های جدید با قطعه قطعه شدن تکثیر می­یابند و عکس العملی به نور یا هوادهی ندارند. در استرالیا نیز جوانه زنی بذور و تکثیر رویشی در بهار اتفاق می­افتد.

گلدهی در فصل بهار و تابستان رخ داده و در پاییز اندام هوایی خشک می­شود. در هوای معتدل در ایالات متحده امریکا، گیاه در فصل زمستان در اثر سرمازدگی از بین می­رود و جوانه ها مجددا در فصل بهار می­رویند.

کاربردها:

• درمانی (طب سنتی)
• تولید ترنجبین
• تعلیف دام
• زنبورداری و تولید عسل
• کاربردهای اکولوژیکی (تثبیت نیتروژن، تثبیت خاک و مقابله با فرسایش بادی)

کاربردهای درمانی:

کاربرد خارشتر در طب سنتی به علت مواد موثره و ترکیبات ثانویه بسیار مهم این گیاه است که سبب شده تا از عرق، جوشانده و محصولات به دست آمده از سایر بخش­های این گیاه به منظور پیشگیری و درمان بسیاری از امراض استفاده شود. شانزده ترکیب متفاوت از برگ­ها و 21ترکیب از ساقه گیاه خارشتر شناسایی و استخراج شده است. میزان اسانس استخراج شده از برگ و ساقه خارشتر به ترتیب 8/56 درصد و 7/76 درصد گزارش شده است.

اثرات درمانی گیاه خارشتر به شرح زیر است:

• تاثیر مثبت بر دستگاه گوارش
• اثرات ضد باکتری
• اثرات آنتی اکسیدانی
• اثرات ضد التهابی
• تاثیر مثبت بر ماهیچه­های اسکلتی
• بهبود کارکرد قلب
• خاصیت مدری
• اثر حفاظت کبدی

ترنجبین:

ترنجبین دانه­های ریز (یک تا سه میلیمتر) سفید و زردی هستند که در اثر چرای حیوانات یا تغذیه زنجرک از این گیاه به وجود می­آیند. ترکیب شیمیایي ترنجبین شامل 7/47 درصد ملزیتوز، 44/26 درصد ساکاروز، 64/11 درصد قند احیاکننده فروکتوز، 4/12 درصد صمغ و موسیلاژ و 1/5 درصد خاکستر است. ترنجبین ماده ملین، تسکین دهنده دردهاي روماتیسمي، سینه، سرفه، تببر و نیز صفراآور است و جهت درمان زردي نوزادان و در اطفال مبتلا به سرخجه در طب سنتي استفاده مي­شود. خلط آور است و در درمان تب­هاي عفوني در اطفال کاربرد دارد. طي پژوهشي اثر درمانی ترنجبین بر کاهش بیليروبین خون و زردي در نوزادان نسبت به شاهد ثابت شده است.

تعلیف دام:

با توجه به مطالعات گسترده در مورد ارزش غذایی علوفه خارشتر در ایران، به نظر میرسد خارشتر بتواند با تامین مواد مغذي مناسب، در جیره غذایی دامها،استفاده شود. پژوهشها در بعضی از نقاط جهان نشان داده است که خارشتر پتانسیل خوبی برای تعلیف دام دارد. زیرا ضمن پایین بودن نیاز آبی، توان تولیدي مناسبی داشته و عاري از ترکیبات محدودکننده غذایی براي دامها است. البته لازم به ذکر است که این گیاه به عنوان یک منبع علوفه­اي در بسیاري از مراتع مورد چراي دام­ها قرار می­گیرد و دامداران با آن آشنایی دارند. در بسیاري از نقاط کشور که این گیاه به عنوان علف هرز مزارع وجود دارد، جمع­آوري و استفاده از آن در تغذیه دام­های کوچک از قدیم مرسوم بوده است.

آزمایش­هاي انجام شده در مورد ارزش غذایی گیاه خارشتر به عنوان خوراک دام، حاکی از آن است که میتوان این گیاه را به طور کلی از نظر کیفیت با علوفه متوسط مقایسه نمود. از نظر میزان پروتئین قابل توجه بوده و فسفر آن نیز بالاتر از یونجه می­باشد. از نظر میزان درصد ماده آلی و الیاف خام نیز مشابه سایر خوراکهاي علوفه­اي (به ویژه یونجه) بوده و بنابراین انتظار میرود قابلیت هضم آن نیز نسبتا خوب باشد.

با استناد به مقاله مقایسه گیاهان داروئی و آنالیز مواد ماکرو ومیکرو پروتئینی، انرژی خارشتر به لحاظ وجود آهن مقام اول، مس دوم و وجود آنتیاکسیدان­های ضد استرس مقام اول را دارا می­باشد. البته لازم به ذکر است که مانند سایر منابع خوراکی (به ویژه مواد خشبی) ترکیبات و ارزش غذایی خارشتر نیز تحت تاثیر شرایط منطقه­اي و محیطی، به ویژه بارندگی و مرحله برداشت متغیر می­باشد.پروتئین خام خارشتر 65/7درصد در ماده خشک را تشکیل می­دهد.

بر اساس آزمایش­هاي انجام شده در کشور، قابلیت هضم خارشتر که به صورت خشک در تغذیه گوسفند مصرف شده است، حدود 50تا 55درصد برآورد می‌شود و میزان مصرف روزانه آن توسط گوسفندان با وزن حدود 35کیلوگرم، حدود 1400گرم در روز تعیین شده است. از آنجایی که گوسفند از جمله حیواناتی محسوب می‌شود که در انتخاب خوراک حساس است، مصرف روزانه 1400 گرم خارشتر خشک توسط این حیوان نشان­دهنده خوش خوراکی این گیاه است.

زنبورداری و تولید عسل:

فصل گلدهی خارشتر از 15اردیبهشت آغاز و تا 20 خرداد ادامه دارد. به علت بالا بودن سطح آب در مناطق کویری و عمیق بودن ریشه، این گیاه از شهد بالایی برخوردار است. گلهای این گیاه قرمز رنگ و ریز هستند. زنبور عسل جذب گلهای خارشتر شده از شهد آنها عسل تولید میکند. رنگ عسل این گیاه سفید رنگ و طعم بسیار ملایمی دارد. در شرکت پیوند خاوران در استان خراسان جنوبی، از هر هکتار خارشتر حدود پنج کیلو عسل تولید می­شود.

کاربردهای اکولوژیکی (تثبیت نیتروژن، تثبیت خاک و مقابله با فرسایش بادی):

گیاهان خانواده بقولات قادرند در همزیستي با ریزوبیوم­ها ازت موجود در اتمسفر را تثبیت نمایند. این گیاهان در خاکهایي که از نظر نیتروژن معدني، فقیر هستند حدود 160 کیلوگرم ازت در هکتار را تثبیت مينمایند. فعالیت باکتريهاي تثبیت کننده ازت که روي قسمتهایي از ریشه گیاهان تیره بقولات وجود دارد، سبب تأمین ازت مورد نیاز ميگردد. در اثر فعالیت باکتري ریزوبیوم روي ریشه گیاهان تیره بقولات غده­هایي تشکیل مي­شود که قادرند ازت مولکولي هوا را تثبیت نمایند و تا حدودي نیاز گیاه به کود ازت را تأمین نمایند.

فرسایش خاک عبارت از انتقال خاک توسط عواملی نظیر آب و باد است و یکی از مخربترین عوامل در از بین بردن خاکهای دنیا است. این عمل منجر به از دست رفتن آب و عناصر غذایی خاک گردیده و در نتیجه باعث کاهش توان بیولوژیک خاک میگردد. خاک فرسایش یافته از یک محل به محل دیگر منتقل شده و در آنجا نیز سبب تخریب مزارع و پرشدن قناتها گردیده و مواد محلول آن نظیر کودهای شیمیایی و علفکش­ها و غیره نیز سبب آلوده کردن آبها می­شود. دو عامل مهم فرسایش یکی آب و دیگری باد می­باشد. از دست رفتن خاک ممکن است به صورت فرسایش سطحی، فرسایش شیاری یا فرسایش آبکندی باشد. فرسایش خاک به صورتی است که شیارهای عمیق در سطح مزرعه به جای گذاشته می­شود. یکی از راههای اصلی کنترل فرسایش از طریق ایجاد پوشش گیاهی است. یکی از مناطق پراکنش گیاه خارشتر، مناطقی است که دارای فرسایش زیاد خاک می­باشند و بنابراین کشت و کار آن در این مناطق میتواند جهت تثبیت خاک و مقابله با فرسایش بادی پیشنهاد گردد.

بنابراین از طریق کاشت این گیاه میتوان میکروکلیمای خوبی برای اکثر گیاهان دارویی ایجاد نموده و به گیاهان هم جوار ازت انتقال داد. همچنین گیاهان هم جوار میتوانند از آب زیرزمینی موجود در ریزوم­های خارشتر تغذیه کنند.

کشت و زراعت

گیاه خارشتر تقریبا در تمام نقاط کشور و در تمام خاکها رشد و نمو دارد. ریشه آن بسیار عمیق است و در مقابل کم آبی مقاومت زیادی دارد. از طریق ریشه و بذر تکثیر می­گردد ولی معمولا در مزارع تکثیر آن از طریق رویشی صورت می­گیرد زیرا گیاهچه­های حاصل از بذر در مراحل اولیه رشد، ضعیف هستند. بذر آن دارای پوسته بسیار سخت است و برای جوانه زدن نیاز به تیماردهی دارد. با این وجود، پیشب­ینی شده است که کشت بذر (پس از استقرار) سبب ایجاد ریشه­های قویتر و عمیق­تری می­شود.

تولید بذر و جوانه زنی:

بذرهای این گیاه در فصل تابستان بسته به شرایط آب و هوایی منطقه، ایجاد می‌شوند. حدود 20 درصد از گلها دانه تولید می‌کنند و تولید کل دانه حدود 6000 عدد در بوته است. گزارش شده است که دمای بهینه و عمق خاک مناسب برای جوانه زنی بذور خارشتر دمای حدود 27درجه سانتیگراد و عمق یک سانتیمتری خاک است. همچنین وجود نور برای جوانه زنی این گیاه ضروری است. بذور خارشتر قادرند برای مدت دست کم هشت ماه در زیر آب و نیز برای چندین سال در خاک های نیمه خشک بدون از دست دادن قوه نامیه زنده بمانند. قوه نامیه بذور این گیاه به سرعت در معرض سرما و خاکهای مرطوب پس از گذشت یک سال کاهش می­یابد.

یکی از جنبه­های موفقیت خارشتر، خواب طولانی بذر این گیاه می­باشد. این ویژگی به بذر کمک می­کند تا حتی با وجود شرایط نامساعد به بقای خود ادامه دهد. نتایج نشان میدهند خواب بذر خارشتر خواب فیزیکی است که ناشی از عدم نفوذپذیری پوسته بذر است. در پژوهشی به منظور حذف خواب بذر خارشتر، اثر تیمارهای متعددی از قبیل سرمادهی مرطوب، خراش­دهی مکانیکی، آب داغ، اسید سولفوریک و نور بررسی شدند. نتایج این تحقیق نشان دادند تاثیر نور در جوانه زنی بذور معنی­دار نبوده و موثرترین تیمار جهت شکستن خواب بذر به ترتیب آب داغ و خراش دهی مکانیکی بودند که به ترتیب منجر به 65و 55درصد جوانه زنی در شرایط آزمایشگاهی شدند.

تولید نهال و کاشت قلمه:

بنا به گزارش محمدحسن دهمرده، برای تولید نهال لازم است در شهریور ماه غلافهای بذر را جمع­آوری کرد و بذور را از غلاف جدا نمود. در پاییز گلدان­های پلاستیکی را با ترکیبی از خاک رس و شن و کود حیوانی پر نمایند (ابعاد گلدانها 15در 25کفایت می­کند). سپس در هر گلدان 3 الی 4بذر ریخته و روی بذر را با یک لایه یک سانتیمتری شن بپوشانند.

چون خارشتر به سرما حساس است و در فصل سرما خزان دارد در نتیجه برای تولید نهال نیاز به گلخانه می­باشد تا نهال­ها در اوایل اسفند ماه برای انتقال آماده گردند (البته این کار تاکنون در سطح کشور انجام نپذیرفته است).

کاشت:

جهت حفظ رطوبت خاک و یکنواختی در کاشت، نیاز است به زیرشکنی (با استفاده از ساب سویلر) در مهرماه (پیش از آغاز بارندگی) اقدام شود. پیشنهاد شده است در این زمان ابتدا کرت یا جوی و پشته­هایی ایجاد شود تا بتواند آب اولین بارندگی را در خود جای دهد و سپس اقدام به کشت شود.

کشت ریزوم: نشاهای تولید شده را باید از اول تا پایان اسفند ماه به عرصه منتقل نمود و به فاصله 50 در 50 کشت نمود.

کشت بذر: با در نظر گرفتن مطالب عنوان شده، میزان بذر در هکتار را در حدود 11-12کیلوگرم در هکتار پیشنهاد کرده­اند که در صورتی که از بذر پلیت شده استفاده شود میتوان این مقدار را کاهش نیز داد. بهتر است بذور را پیش از کشت با اسید هیومیک مخلوط کرده و سپس با بذرکار اقدام به کشت آنها نمود. به منظور دستیابی به تراکم کشت مناسب و سهولت کار با ردیف­کار یا یونجه کار، بهتر است فاصله کاشت بین ردیف 40 سانتیمتر و روی ردیف 20سانتیمتر درنظر گرفته شود.

داشت:

در مناطقی که خارشترهای موجود در زمین چندساله شده اند، بهتر است در فصل بهار به منظور تحریک ریشه­ها و افزایش تراکم گیاه، عملیات دیسک صورت گیرد.

در مناطقی که سطح تبخیر بالا است (بالاتر از 300 میلیمتر در سال) و در صورتی که میزان بارندگی­های سالیانه بسیار کم است (کمتر از 400 میلیمتر در سال،) یک یا دو مرتبه آبیاری میتواند صورت گیرد اما این

گیاه عموما به صورت خودرو در بیابان ها می­روید و نیاز آبی بسیار کمی دارد.

این گیاه پس از استقرار به آفات و بیماریها نیز مقاوم است. در عراق پنج گونه از حشرات که به دانه­های خارشتر حمله می­کنند شناسایی شده اند که شاملBruchophagus mutabilis وBruchidius fulvus ،T. urbanus ،T. winkleri ،Tychius morawitiz می­باشند.

رشد سریع و تهاجمی خارشتر به سایر گیاهان و علفهای هرز اجازه رشد نمی­دهد و این باعث می­شود در عرصه­های طبیعی بر سایر گیاهان برتری داشته و گونه گیاهی غالب منطقه باشد.

برداشت:

علوفه:

روش برداشت و نگهداري علوفه خارشتر بدین صورت است که در زمان گلدهی و میوه­دهی، توسط ابزارهاي دستی (بیل و تیشه) و حتی دستگاه­هاي دروگر، جمع­آوري و پس از هوادهی و خشک شدن، خرمن نموده و توسط خرمن­کوب خرد شده و جهت تغذیه زمستانه دام نگهداري می‌شود. در زمستان پس از مرطوب نمودن و مخلوط کردن با سایر اجزاي خوراک در تغذیه دام به مصرف می­رسد.

باشتیانی و همکاران نیز بهترین زمان تولید و برداشت علوفه خارشتر را زمان گلدهی و بذردهی آن دانسته­اند. پس از سه شاخه شدن خارشتر امکان درو با موور وجود دارد. تعداد تولید آن در سال دو بار با عملکرد هفت تن علوفه خشک یا 25تن علوفه تر است که پس از برش میبایستی در محل آفتاب-سایه نگهداری و سپس نسبت به سیلو کردن اقدام گردد. بهتر است در هر یک متر مکعب از این علوفه، یک مشت یا 150گرم نمک یددار جهت خوش خوراکی افزوده گردد و زمانیکه علوفه روی هم تلمبار می­گردد، به ازای هر 20 سانتیمتر 10کیلو ملاس به آن اضافه شود که در این صورت هر یک کیلو علوفه خارشتر معادل دو کیلو یونجه تر به لحاظ مواد غذایی ارزش خواهد داشت.

برداشت علوفه خارشتر برای اولین بار، به طور نیمه مکانیزه در ایران صورت گرفته است. بدین صورت که ابتدا با دستگاه موور علوفه برداشت شده و بعد با استفاده از دستگاه بیلر، پرس و سپس بسته بندی می‌شود.

علوفه خارشتر در سال میتواند دو تا سه مرتبه برداشت شود و در هر چین به طور متوسط چهار تن ماده خشک به دست می‌آید.

ترنجبین:

حشره مولد ترنجبین

حشره مولد ترنجبین نوعي سخت بالپوش با نام علمي. Poophilus nebulosus Lethاست که به خانواده Cercopideaو راسته Homopteraتعلق دارد. حشره کامل به طول هفت میلیمتر، به رنگ کرم تا قهو­هاي و یا خاکستري تا سیاه است که داراي سر مثلثي، چشمان مرکب سیاه و شاخک­هاي سه مفصلي است. ساق پاهاي عقبي جهنده و داراي دو زایده خارمانند است. حشره زمستان را به صورت تخم مي­گذراند. تخم­ها زرد و کشیده، به صورت دسته­هاي دو تا سه تایي در زیر پوست طوقه گذاشته مي­شوند. مان ترنجبین، ماده دفعي پوره­هاي حشره در سنین مختلف پورگي و حشره کامل است که طي تغذیه از شیره گیاه میزبان در طول ماه­هاي مرداد، شهریور و مهر به حداکثر میزان تراوش می‌شود. حشره مولد مان ترنجبین دو تا سه نسل در سال دارد. ترنجبین در اروپا به عنوان مان ایران معروف است. اگرچه دامنه پراکنش خارشتر زیاد است و در اکثر مناطق ایران تا ارتفاع 4000 متر از سطح دریا نیز انتشار دارد، اما فقدان حشره مولد مان، تولید ترنجبین را محدود به مناطق گرم و خشک به ویژه حاشیه کویر در استان­هاي خراسان رضوي، خراسان جنوبي و یزد نموده است.

جمع آوری ترنجبین

بوته­های خارشتر به دو گروه نر و ماده تقسیم می­شوند. بوته های نر رشد سریعی دارند ولی مان تولید نمی‌کنند. ولی بوته­های ماده گرچه رشد آهسته­ای دارند ولی قادر به تولید مان هستند. بررسی­ها نشان می­دهند، بوته­هایی که در کوه ها و دشت ها قرار دارند تولید مان بیشتری دارند و برعکس بوته­های واقع شده در مزارع تولیدات کمتری دارند. مقدار محصول به میزان بارش باران خصوصا در فصل بهار نیز بستگی دارد و بارندگی سبب افزایش تولید مان در تابستان می‌شود. فصل برداشت مان از پایان بهار تا پاییز (بسته به شرایط آب و هوایی) صورت می­گیرد.

مان در طول شب و در صبح جمع­آوری می­شود. این کار با تکان دادن بوته­های خرد شده بر روی پارچه بزرگ و سپس پاک کردن و جمع­آوری آنها صورت می­گیرد. برای جمع­آوری مان­هایی که به ساقه­ها چسبیده­اند، بوته را در آب غوطه­ور ساخته تا مان­ها حل شوند و بعد با تبخیر آب، ذرات کوچکی از مان بدست می­آیند که البته کیفیت پایین­تری دارند.

مطالعه تأثیر خصوصیات رویشگاه شامل ویژگیهای توپوگرافی، خصوصیات خاک و گیاه بر مقدار تولید مان ترنجبین در رویشگاه­های خارشتر در مراتع گناباد در جنوب استان خراسان رضوی نشان داد که مقدار تولید مان ترنجبین در رویشگاه دشت بیشتر از رویشگاه حاشیه زمین زراعی، کوهپایه و کوه بود. ارتفاع از سطح دریا بر میزان تولید مان ترنجبین تاثیر مشخصی نداشت ولی شیب بر میزان تولید مان ترنجبین تاثیر منفی داشت. ارتفاع گیاه از سطح خاک نیز تاثیر مشخصی بر تولید مان ترنجبین نداشت. ولی با افزایش قطر گیاه میزان تولید مان ترنجبین افزایش یافت. از بین خصوصیات خاک، مواد آلی و رطوبت خاک، مواد آلی تاثیر مشخصی بر تولید مان ترنجبین نداشت ولی با افزایش رطوبت، میزان تولید مان ترنجبین افزایش یافت.

عرق خارشتر:

به منظور استحصال عرق خارشتر، در فصل پاییز اقدام به برداشت کل اندام هوایی گیاه می‌کنند. این کار در مکان هایی صورت می‌گیرد که حشره مولد ترنجبین با گیاه همزیست نباشد (به منظور حفظ زیستگاه حشره.) عرق از کل اندام گیاه حاصل می‌شود. برای حصول 40 لیتر عرق خارشتر به 6-10کیلوگرم اندام هوایی نیاز است.