پرورش و کشت موز و آناناس گلخانه ای ,

اهمیت اقتصادی تولید موز در ایران با توجه به پتانسیل مصرف داخلی و عملکرد بالای محصول روشن بوده و بسیار مهم است. تا کنون کشت و پروش این گیاه صرفا به استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بعضی از مکان خای مستعد جیرفت محدود می‌گشته است ولی با توجه به شرایط بسیار مساعد خاک و اقلیم مدیترانه ای مناطق شمالایران و سابر نقاط کشت و پرورش موز در این مناطق در گلخانه های پلاستیک جهت کنترل عوامل محیطی امکانپذیر بوده و بایستی توجه بیشتری به آن شود. هر چند تجاربی در این زمینه در دسترس نیست و بایستی مطالعات وسیعی صورت پذیرد.

براساس گزارش سال 1993 سازمان خواربار جهانی (فائو) میزان تولید و پرورش موز در جهان 76 میلیون تن گزارش شده است که 26 میلیون تن موز پختی و 50 میلیون تن بنانا یا موز معمولی بوده است. تولید آن نقش موثری در اقتصاد و تغذیه کشورهای گرمسیری و مناطق نیمه گرمسیری دارد. موز دارای کلون­های مختلفی است که به زیرگروه های متاوتی تقسیم بندی شده­اند. تقریبا تمام ارقام صادراتی دنیا در حال حاضر در زیرگروه کاوندیش قرار دارند. این زیرگروه دارای ارقام مختلفی است که از بین آنها 5 رقم داورف،کاوندیش، والری، ویلیامز، گراندناین.

کاوندیش چینی از بهترین ارقام تجاری دنیا هستند که در اکثر کشورهای تولیدکننده موز کشت می‌شوند و آزمایشات متعددی در زمینه مقایسه عملکرد این ارقام در مناطق مختلف انجام گرفته است. اخیرا رقم گراندناین مهمترین رقم در زیرگروه کاندویش شناخته شده که به طور وسیعی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشت آن رواج یافته است. موز بیشترین سطح زیرکشت بین میوه ها را به طور تجارتی در مناطق گرم و مرطوب دنیا دارد که سطح زیرکشت آن بالغ بر 6/2 میلیون هکتار است.

موز در اکثر مناطق نیمه گرمسیری (جهت مصرف محلی) و در مناطق گرمسیری مرطوب مانند آمریکای جنوبی، استرالیا، هندوستان جهت تولید انبوه و صادرات پرورش می‌یابد.

براساس گزارش سال 1993 سازمان خواربار جهانی (فائو) میزان تولید و پرورش موز در جهان 76 میلیون تن گزارش شده است که 26 میلیون تن موز پختی و 50 میلیون تن بنانا یا موز معمولی بوده است. تولید آن نقش موثری در اقتصاد و تغذیه کشورهای گرمسیری و مناطق نیمه گرمسیری دارد. موز دارای کلون­های مختلفی است که به زیرگروه های متاوتی تقسیم بندی شده­اند. تقریبا تمام ارقام صادراتی دنیا در حال حاضر در زیرگروه کاوندیش قرار دارند. این زیرگروه دارای ارقام مختلفی است که از بین آنها 5 رقم داورف،کاوندیش، والری، ویلیامز، گراندناین.

کاوندیش چینی از بهترین ارقام تجاری دنیا هستند که در اکثر کشورهای تولیدکننده موز کشت می‌شوند و آزمایشات متعددی در زمینه مقایسه عملکرد این ارقام در مناطق مختلف انجام گرفته است. اخیرا رقم گراندناین مهمترین رقم در زیرگروه کاندویش شناخته شده که به طور وسیعی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشت آن رواج یافته است. موز بیشترین سطح زیرکشت بین میوه ها را به طور تجارتی در مناطق گرم و مرطوب دنیا دارد که سطح زیرکشت آن بالغ بر 6/2 میلیون هکتار است.

موز در اکثر مناطق نیمه گرمسیری (جهت مصرف محلی) و در مناطق گرمسیری مرطوب مانند آمریکای جنوبی، استرالیا، هندوستان جهت تولید انبوه و صادرات پرورش می‌یابد.

کشت و پرورش موز در جنوب بلوچستان در چند سال اخیر با توجه به افزایش بهره برداری از آب های زیرزمینی و مهار آب های سطحی از رشد بسیار چشمگیری با عملکرد مطلوب حدود 40 تن در هکتار برخوردار است. به طوری که سطح زیرکشت این محصول از 443 هکتار در سال 1371 به بیش از 2000 هکتار در سال 1377 افزایش یافته است. در صورت تامین آب، سطح زیرکشت آن افزایش پیدا خواهد کرد اما با توجه به نیاز آبی بالای موز و محدود بودن منابع آب ضرورت استفاده از ارقام پرمحصول و برتر و اعمال مدیریت بهتر در توسعه کشت موز، امری الزامی است.

به طور کلی، طبق مطالعاتی که در ایران به عمل آمده مناطق نسبتا مستعد کشت موز عبارتست از حاشیه ساحلی خلیج فارس و دریای عمان، از میناب شروع و به چابهار در بلوچستان خاتمه می‌یابد. سطح زیر کشت در سیستان و بلوچستان بیش از دو هزار هکتار و در هرمزگان ناچیز است.

به طورکلی ارقام موز به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

1. ارقام پاکوتاه مانند:Basrai, canary, Dwarf caveandish, highate
2. ارقام پا بلند مانند: Gr.Michel و Lacatan از گونه های Musa sepientum است.
3. ارقامی که میوه آنها به صورت پخته مصرف می‌شود و از گونه Musa paradisaco است و به Plantain موسومند.

ولی ارقام مناسب موز جهت کشت در گلخانه عبارتند از انواع کاوندیش­ها (پا کوتاه، چینی و ...)، راستالی، هیل و Basrai با توجه به ارقام های فوق الذکز بهترین رقم برای کاشت در گلخانه ارقام پاکوتاه و کم رشد مانند کاوندیش پا کوتاه و موزهای کاناری است.

با توجه به این موضوع که گیاه موز نیاز به یک آب و هوای منطم از نظر درجه حرارت (اختلافات درجه حرارت فصول سال و شب روز کم باشد)، رطوبت نسبی هوا (که بایستی در حدود 80-50 باشد) دارد و با در نظرگرفتن حساسیت موز در برابر بادهای شدید که باغث سکاف برگ ها می‌شود و در نتیجه عملکرد را کاهش می‌دهد و ب همچنینی حساسیت برابر خشکی هوا می‌یابد. شرایط مطلوب جهت رشد گیاه تامین شود و حتی الامکان از بروز شرایط نامساعد جلوگیری گردد.

فراهم آوری شرایط مطلوب در گلخانه ها بهتر و راحتتر امکانپذیر است. لیکن بایستی توجه نمود که چنانچه در گلخانه ها تراکم کاشت بالا باشد در اثر افزایش رطوبت نسبی ناشی از تراکم زیاد عوامل بیماری­زای قارچی از جمله فوزاریوم (بیماری پاناما) و ... به سرعت شیوع خواهند یافت لذا بایستی از کاشت متراکم تر از حد معمول در گلخانه جدا خودداری و اجتناب کرد. در گلخانه طول دوره رشد رویشی افزایش یافته و نسبت به شرایط کاشت در فضای آزاد از زمان کاشت تا گلدهی به مدت زمان حدود 3-2 ماه بیشتر نیاز دارد. همچنین زمان رسیدن میوه طولانی تر خواهد شد. هزینه های کنترل آفات و امراض نیز در کشت گلخانه ای به نسبت بیشتر است.

چنانچه به مسئله تراکم در گلخانه توجه نشود، ضمن افزایش بیماری ها و آفات در تراکم بالا، بوته های موز دارای ساقه ضعیفی خواهند شد و خوشه های کوچکتر با میوه های ریزتری تولید می‌شود (این مسئله ناشی از نیاز گیاه موز به شرایط گرم و مرطوب و کاملا آفتابی است) در چنین شرایطی ساقه کاذب طویل شده و شاخ و برگ زیاد تولید کرده و خوشه گل و میوه دیرتر از حد معمول حاصل خواهد شد.

آناناس یکی از مهمترین میوه­های تجاری در دنیاست و میزان تقاضا برای مصرف آن در بازارهای بین­المللی زیاد است. میوه آناناس نسبتا غنی از ویتامین ث و منبع خوبی از ویتامین­های آ و ب است. همچنین حاوی مقادیر فراوانی مواد معدنی نظیر کلسیم، فسفر، منیزیم، پتاس و آهن است که می­تواند در تغذیه مردم کشور مورد استفاده قرار گیرد. در سال­های اخیر به دلیل فراهم شدن امکانات حمل میوه، واردات این میوه با استقبال خوبی در کشور مواجه شده است. میوه آناناس همچون سایر میوه­های گرمسیری (شامل موز، انبه و نارگیل) به گستردگی و به صورت رسمی و قاچاق وارد می­شود و تقریبا در تمامی شهرهای ایران به فروش می­رسد. از طرفی باتوجه به زودباردهی این گیاه، امکان کاشت آن در طول سال، استفاده از مواد تکثیری مختلف، اعمال مدیریت بهینه برای تغذیه، تحریک گلدهی و تولید میوه در طول سال، سازگاری با کشت­های متراکم، کشت در گلخانه و فضای آزاد، می­تواند در صورت موفقیت، زمینه تولید و اشتغال را برای برخی از مناطق کشور ایجاد کند.

میزان تولید آناناس در جهان

کشت آناناس در بیش از 82 کشور جهان متداول است. میزان سطح زیر کشت آناناسدر سال 1390 در جهان 995،888 هکتار با تولید بیش از 23 میلیون تن و متوسطعملکرد 23،430 کیلوگرم در هکتار برآورد شده است. کشورهای عمده تولیدکنندهآناناس در جهان در سال 1390 به ترتیب تایلند، کاستاریکا، برزیل و فلیپین هر کدامبا بیش از 2 میلیون تن تولید هستند. از نظر عملکرد کشور اندونزی با بیش از 124 تندر هکتار در رتبه نخست قرار دارد.

سالیانه مقادیر زیادی از میوه تازه یا فرآورده­های این میوه از جمله پودر، آب میوهو کنسرو آناناس وارد ایران می­شود. بر اساس گزارش فائو کشور ایران در سال 1389با واردات 6،400 تن کنسانتره آبمیوه و 32،006 تن کنسرو آناناس جزو 10 کشورعمده واردکننده این محصولات بوده است.

گیاه­شناسی آناناس

آناناس گیاهی بسیار زیبا و ملقب به ملکه طلایی است. منشاء اين گياه مناطق گرمآمریکاي جنوبي و مرکزي است. این گیاه که در سراسر قاره آمریکا می­رویید، در ادامهبه قاره اروپا منتقل شد و در سال 1548 به هند انتقال یافته است.

آناناس با نام علمی آناناس کوموسوس(Ananas comosus Merr)متعلق به خانوادهبرومیلاسه(Bromeliaceae)است. آناناس گیاهی علفی، چندساله و تک لپه­ای است.ارقام آناناس تغییرات زیادی از نظر رشد و اندازه میوه در شرایط مختلف محیطی ازخود نشان می­دهند.

طول ساقه گیاه آناناس

ساقه گیاه بالغ بین 25 تا 50 سانتیمتر است که در زمان گلدهی انتهای آن متورم و بزرگ می­شود و به گلی به رنگ­های مختلط قرمز، زرد و سبز تبدیل می­شود.

فاصله میان گره­ها

فاصله میان گره­ها کوتاه و بین 1 تا 10 میلیمتر است. این فاصله در محل وسط ساقه کمی بیشتر است. در کنار هر گره یک جوانه کناری وجود دارد. این جوانه­های کناری قادر به تولید گیاهچه­های زیر میوه و پاجوش هستند که از هر دو آنها در ازدیاد آناناس استفاده می­شود.

برگ­های آناناس

برگ­ها به صورت مارپیچی در اطراف یک ساقه کوتاه تجمع پیدا می­کنند. هر گیاه به طور متوسط در هر ماه بین 5 تا 6 برگ تولید می­کند. برگ­های پیر این گیاه ریزش نمی­کنند، بنابراین یک گیاه بالغ ممکن است بین 70 تا 80 برگ داشته باشد. برگ­های قسمت پایین که در ابتدای کاشت گیاه تولید می­شوند بین 5 تا 25 سانتیمتر هستند و برگ­های جوان­تر که بعداً به وجود می­آیند به 6/1 متر نیز می­رسند. البته این صفت به رقم و شرایط رشد بستگی دارد.

ریشه­های گیاه آناناس

معمولا ریشه­های اولیه کمی بعد از کاشت گیاه از بین می­روند و جای آن را ریشه­های نابجا می­گیرند. ریشه­های گیاه بسیار متراکم و نازک­ا­ند و تا عمق 15 سانتیمتری خاک نفوذ می‏نند. ولی در خا کهای نرم، عمیق و حاصلخیز تا عمق 50 تا 85 سانتیمتر نیز نفوذ می­کنند و تا شعاع 83/1 متر اطراف گیاه در مدت یک سال گسترش می­یابند. قسمت اصلی منطقه جذب ریشه قسمت­های چوبی نشده، سفید و نرم ریشه است. ریشه­هایی که فاقد حالت نرم و سفید باشند قادر به جذب آب و مواد غذایی نیستند.

گل گیاه آناناس

اولین علائم روییدن گل به صورت افزایش سریع قطر در قسمت انتهایی ساقه است.حدود 5 تا 6 روز بعد از این تغییر، دمگل طویل به وجود می­آید و این رشد تا توسعهگل آذین ادامه می­یابد. بسته به رقم بین 20 تا 50 گل در گل آذین وجود دارد. دربعضی از ارقام در مرحله بیرون آمدن گل آذین، 5 تا 7 براکته قرمز از قسمت زیر دمگلبیرون می‌آید. این براکته­ها کوتاهتر و باری کتر از برگ­های عادی هستند.بر روی قسمت فوقانی گل یک تاج قرار دارد که شامل تعداد زیادی برگچه است کهروی یک ساقه بسیار کوتاه قرار گرفته­اند. تولید گل آذین در یک دوره 3 تا 4 هفته صورت می­گیرد. تمام گل­ها دوجنسی هستند و دارای 6 پرچم در دو ردیف سه تایی هستند و تخمدان آنها به صورت داخلی با تخمک­های زیاد است. با اینکه تخمدان و دانه گرده فعال هستند، ولی بذر تشکیل نمی­شود؛ زیرا ارقام تجاری به شدت خودناسازگارند و چنانچه چند رقم متفاوت در کنار یکدیگر کاشته شوند ممکن است بذر تولید شود. بین بازشدن آخرین گل تا بلوغ میوه حدود 4 ماه طول می­کشد و کل زمان لازم از القاء گل انگیزی با هورمون تا برداشت محصول 6 تا 7 ماه به طول می­انجامد. میوه آناناس از تبدیل تک تک گل­های روی گل آذین به میوه و ملحق شدن آنها به یکدیگر تشکیل می‌شود. در همین حال، گل آذین گل نیز به شکل گوشتی و خوردنی درمی آید.این نوع میوه را میوه مرکب می‌گویند. معمولاً بقایای گل از روی میوه ریزش نمی‌کنندخارها، پرچم­ها وگلبرگ­ها پژمردهمی­شوند و همراه سایر قسمت­ها روی میوه­چه­ها باقی می­مانند. قسمت روی میوهشامل کاسبرگ­ها، بافت براکته و قسمتی از تخمدان است و قسمت خوراکی شاملتخمدان­ها، قسمت تحتانی کاسبرگ­ها، براکته­ها و پوست می­شود.

برخی از مهمترین ارقام تجاری آناناس به شرح زیر هستند:

• کاینه(Cayenne ): از ارقام مهم تجاری است که به منظور تولید کنسرو در کشورهای فیلیپین، هاوایی، مکزیک، تایوان، کنیا، استرالیا، پورتوریکو و گینه کشت می­شود.
• رداسپانیش( Redspanish ):این رقم در سطح وسیعی در هندغربی، کوبا، مکزیک و پورتوریکو کشت می­شود و غالبا به صورت تازه­خوری مصرف می­شود.
• سینگاپور اسپانیش(Singapore Spanish) درکشور مالزی و به منظور تولید کنسرو کشت می­شود.
• پی آر 67 - 1: از ارقام مهم کشور پورتوریکو است.
• جیانت کیو(Giant kew ):از ارقام مهم تجاری هند است.
• کوئین(Queen ): از ارقام بسیار مرغوب برای مصرف تازه خوری است، اما برای کنسروکردن مناسب نیست.

در ايران فقط در شمال ايران خاک هاي اسيدي مشاهده مي شود که در صورت اصلاح بافت خاک و سبک نمودن آن جهت تهويه و زهکشي مناسب امکان کاشت آن (مانند خاک هاي مناطق استوايي)، در داخل گلخانه ميسر است هر چند که بطور معمول عملکرد محصولات در بستر خاکي کمتر از سيستم هيدروپونيک مي باشد. از اين رو در بقيه نقاط ايران که داراي خاک هاي آهکي با pH بالاتر از 7 مي باشد امکان کاشت مطلوب اين محصول وجود ندارد و لازم است در بسترهاي مصنوعي بدون خاک با pH خنثي تا اسيدي کاشته شود. مناسب ترين بستر مصنوعي بدون خاک براي آناناس مي تواند ترکيبي از پيت ماس و پرليت (سايز متوسط 1/5 تا 5 ميلي متر) به نسبت مساوي باشد. از طرفي به علت کاهش جدي رشد آناناس در دماهاي زير 10-7  درجه سانتيگراد و عدم تحمل به سرماي زمستان نياز به کشت گلخانه اي اين محصول در ايران محسوس مي باشد.

در مناطق جنوبي ايران که داراي اقليم گرم و آفتاب سوزان است و در طول سال نياز به مصرف انرژي جهت گرمايش هوا معمولاً نيست لازم است کاشت اين گياه در سايبان جهت جلوگيري از سوختگي گياه و ترجيحاً با تامين رطوبت هوا در ماه هاي خشک سال همراه باشد. مزيت اصلي آناناس در سيستم هيدروپونيک مصرف کم محلول غذايي و آب، طي دوره رويش است بطوريکه در ترکيب بستر مناسب و تحت سيستم فن و پد سلولوزي امکان کاهش تعداد دفعات آبياري گياه به يک بار در هفته مي باشد.

از آنجا که محصول آناناس جزء میوه های گران­قیمت محسوب می‌شود کشت و پرورش آن در گلخانه می‌تواند از ارزش اقتصادی خوبی برخوردار باشد به شرط اینکه در مناطق مناسب با کمترین هزینه تولید و با استفاده از دانش فنی و ارقام مناسب و سازگار با اقلیم منطقه و همچنین پیش بینی بازار فروش و صنایع تبدیلی و تکمیلی باشد. مضافاً توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که کشت آناناس همرا با موز نیز به صورت مخلوط امکان پذیر است.که مزایای انجام چنین کشتی بیش از معایبی چون کاهش اندک قندها و اسیدهای موجود در میوه و یا استحکام بافت میوه است.اناناس گیاهی چند ساله و تک لپه است که از آمریکای جنوبی و هاوایی به سایر نقاط دنیا برده شده است.