پرورش و پرواربندی شترمرغ ,

در ايران از حدود سال 1377 در جهت نگهداري و ازدياد اين حيوان اقدام گرديد که نتيجه آن صدور بيش از 200 فقره موافقت اصولي جهت ايجاد مزارع صنعتي پرورش شترمرغ در سطح کشور تا پايان سال 1382 است. امروزه در دنيا 2ميليون شترمرغ يافت مي شود که بيش از 10هزار قطعه آن در ايران وجود دارد. در کشورهاي کانادا، آمريکا، چين، استراليا، برخي از کشورهاي اروپايي و در اکثر کشورهاي خاورميانه پرورش اين پرنده امکانپذير است و به دليل اينکه از پوست، گوشت، پر و ساير اندامهاي اين پرنده استفاده مي شود، پرورش آن در ديگر کشورهاي جهان مرسوم شده است. اروپايي ها بيشترين متقاضيان گوشت شترمرغ اند و حدود 70 درصد صادرات شترمرغ آفريقا را جذب مي کنند و ژاپني ها هم خواهان پوست شترمرغ هستند. ايران در حال حاضر رقيبي جدي براي ديگر رقباي جهاني خود در اين صنعت محسوب مي شود و در آينده نزديک جزو کشورهاي صاحب نام توليدکننده شترمرغ خواهد شد.

شترمرغ داراي محصولاتي فراوان و پرارزش بوده و با داشتن راندمان اقتصادي بالا و سازگاري با شرايط نامساعد بياباني به شدت مورد توجه قرار گرفته است به گونه اي که بسياري از صاحبنظران و کارشناسان از شترمرغ به عنوان دام آينده در بسياري از مناطق نام مي برند.

شترمرغها عمري طولاني دارند که در صورت مديريت صحيح تا 40 سال توليد اقتصادي خواهند داشت. در جدول 1 محصولات توليد شده توسط گاو و شترمرغ مورد مقايسه قرار گرفته است.

يکي از خصوصيات مهم و بارز شترمرغهاي بالغ مقاومت آنها در مقابل نوسانات دمايي و نيز افزايش شديد دماي محيط است، اين حيوانات دامنه حرارتي بين 15-تا 56+ درجه سانتي گراد را براحتي و بدون ايجاد مشکلي تحمل مي نمايند. به همين علت نگهداري آنها بسيار آسان بوده و نياز به امکانات و تاسيسات خاصي ندارند. اين حيوان به دليل دارا بودن خصوصيات بدني ويژه مصرف آب ناچيز دارد، به همين دليل تامين آب آشاميدني يک واحد پرورش شترمرغ در يک منطقه کم آب بوسيله تانکر مقرون به صرفه است. همچنين به دليل توانايي اين پرنده در خصوص استفاده از علوفه خشک، نيازي به زمين کشاورزي و علوفه کاري ساليانه ندارد. اساسا اين حيوان، مناطق نيمه خشک همراه با علفزارهاي کوتاه و پوشش گياهي محدود را به مناطق مرطوب و باراني با علفزارهاي متراکم ترجيح مي دهد.

با توجه به موارد فوق و درنظر گرفتن اين نکته که حدود 70 درصد وسعت ايران را مناطق بياباني، زمينهاي پست و اراضي لم يزرع تشکيل مي دهد، مي توان نتيجه گرفت که شرايط اقليمي و جغرافيايي حاکم بر کشور ما زمينه بسيار مناسبي را براي ايجاد و گسترش صنعت پرورش شترمرغ در اکثر نقاط کشور فراهم آورده است. بنابراين با اتخاذ تصميمات مناسب و صحيح زمينه را براي صادرات فراورده هاي حاصل از اين حيوان به کشورهاي اروپايي فراهم کرد.

برای احداث محل نگهداری شتر مرغ باید یک زمین بزرگ در حومه شهر تهیه و سازه های لازم برای نگهداری و پرورش شترمرغ و روغن کشی و محل نگهداری محصول ها ایجاد کرد. سپس دستگاه روغن کشی و سردخانه را که در داخل کشور قابل تهیه است فراهم کرد + دستگاه بسته بندی گوشت. کارکنانی که در دفتر مرکزی که درون شهر است کار می‌کنند از افرادی انتخاب می‌شوند که دارای محل سکونت هستند و کارکنانی که در محل پرورش شترمرغ کار می‌کنند ترجیحا از افراد بومی انتخاب می‌شوند و یک اتاق برای سکونت و استراحت افراد شهرستانی و نگهبانان در نظر گرفته می‌شود. مزرعه پرورش شترمرغ در حومه شهر واقع است و برای تردد افرادی که از شهر به آنجا می‌روند یک وسیله نقلیه مانند ون تهیه می‌شود.

در فرهنگ و دین ما مصرف گوشت پرندگان از جمله مرغ – بوقلمون و شترمرغ حلال است ولی چون گوشت شترمرغ به تازگی وارد بازار شده بیشتر افراد با طریقه مصرف آن آشنایی ندارند ولی با ارائه آن به فروشگاه ها و معرفی از طریق تبلیغات می‌توان فرهنگ استفاده از آن را ترویج داد.

از آنجا که گوشت و تخم شترمرغ بدون کلسترل است ولی قیمت آن با گوشت گاو و تخم مرغ برابری می‌کند و افرادی که گوشت گاو و گوسفند و تخم مرغ را بخاطر کلسترل موجود در آنها نمی‌توانند مصرف کنند براحتی می‌توانند گوشت و تخم شترمرغ را جایگزین آن کنند. همینطور چرم این حیوان با وجود مقاومت بالایی که دارد اختلاف قیمت چندانی با چرم گاو ندارد و می‌توان از آن کفش و کت استفاده کرد و در زمان زیادی از آن بهره برد. روغن این حیوان خواص درمانی زیادی در زمینه بیماریهای پوستی دارد و افراد می‌توانند بجای صرف هزینه زیاد ویزیت دکتر و داروهای شیمیایی و عمل جراحی با اختصاص هزینه ای در حدود 60000 ریال براحتی با این روغن پوست خود را درمان کنند. با توجه به جمعیت جوان و رو به رشد کشور و رو آوردن به تغدیه سالم و استفاده از محصولات با کیفیت و کارآمد می‌توان آینده پرباری را در این تجارت پیش بینی کرد.

به علت جدید بودن ورود این محصولات در حال حاضر حجم کمی از بازار را به خود اختصاص داده پس به همین خاطر و همچنین توصیفاتی که از محصولات ارائه شد انتظار افزایش رشد بازار را خواهیم داشت.

بازار محصولات بعلت وجود محصولات مشابه یک بازار رقابتی است. یکی از رقبای این صنعت را می‌توان شرکت آریاکن معرفی کرد که یکی از اولین وارد کنندگان شتر مرغ از کانادا است. و به پرورش این حیوان مشغول است وبا این پشتوانه (پیش قدم بودن ) دارای برتری نسبی است.

ما می‌توان با ارائه کیفیت و بسته بندی شیک و توضیع محصول با قیمتی پایینتر از این شرکت در سطح مراکز استان ها از آن پیش بگیریم.

S= نقاط قوت این تجارت اشباع نشدن بازار – گوشت و تخم بدون کلسترل – رقبای کم – کاهش هزینه های درمانی پوستی – چرمی با دارا بودن مقاومتی بیشتر از چرم های موجود.

W= نداشتن تجربه قبلی و مشاهده روند کاری رقبای موجود یکی از نقاط ضعف این شرکت محسوب می‌شود.

O= چون این صنعت تجارت نوپایی است فرست مناسبی برای اشتغال زایی و درآمدزایی بحساب می‌آید.

T= وجود تجربه رقبای موجود می‌توان یک تهدید برای شرکت بشمار رود.

چون شترمرغ حیوانی است که در طبیعت ما یافت نمی‌شود به همین منظور باید آنرا از کشورهایی که در آنجا زندگی می‌کند وارد کرد که شرکتهای پیش قدم در این زمینه این کار را کرده اند و کافیست که جوجه های شترمرغ را از این شرکتها خریداری کرده و بعد از نگهداری بمدت تقریبا 9 ماه که جوجه ها بالغ می‌شوند آنها را برای بهره برداری آماده کنیم .روند تقاضا در گذشته کم بوده که با معرفی محصول و کیفیت آن رو به افزایش خواهد بود.

شترمرغ ها از بسياري جهات گونه اي منحصر به فرد بشمار مي آيند و همين امر باعث گرديده تا در سالهاي اخير توجهات زيادي معطوف آن گردد. به طور مثال تخم آن در مقايسه با تخم ساير پرندگان بزرگترين تخم بوده و مي تواند وزني معادل 2-1 کيلوگرم داشته باشد اما در مقايسه با جثه پرنده، شترمرغ داراي کوچکترين تخم در ميان پرندگان مي باشد. شترمرغ بزرگترين پرنده زنده روي زمين مي باشد که مي تواند به بلندايي در حدود 5/2 متر و وزني معادل 150 کيلوگرم دست يابد. اين پرنده بومي آفريقا بوده و از اين کشور به ساير نقاط جهان راه پيدا کرده است.

شترمرغهاي اهلي شده در 14-12 ماهگي به بلوغ جسمي و در 3-2 سالگي به بلوغ جنسي مي رسند و در اين ميان سن بلوغ جنسي ماده 6 ماه زودتر از جنس نر خواهد بود.در اين هنگام بلنداي بدن در نرها به حدود 9-6 فوت و در ماده ها به طول 5/5-6/5 فوت خواهد رسيد ضمن اينکه شترمرغهاي نر بالغ بطور عمده داراي پرهاي سياه رنگ سطح بدن و پرهاي سفيد رنگ در ناحيه زير پرها و دم مي باشد در حاليکه شترمرغ ماده قهوه اي يا خاکستري روشن بوده و در زير ناحيه پر و دم داراي پرهايي به رنگ خاکستري روشن تا سفيد مي باشند.جوجه هاي شترمرغ در هر ماه حدود 10 اينچ رشد مي کنند و در 12 ماهگي به قدي معادل 2 متر و وزني در حدود 110-90 کيلو دست پيدا مي کنند. در حاليکه جوجه هاي جوان داراي رگه هايي به رنگ قهوه اي، زرد و نارنجي و کرم هستند نيمچه هاي جوان شباهت بسياري به شترمرغ هاي ماده دارند.وجود پاهاي بلند و گردني افراشته باعث گرديده تا اين پرنده داراي چشماني درشت و استثنائي باشد که در جلوي سر بطور مجزا از هم قرار گرفته اند. ضمناً گوشهاي اين پرنده نيز در قسمت عقب سر واقع شده است. ناتواني اين پرنده در پرواز باعث مي شود که شترمرغ بيشتر وقتش را به راه رفتن در محيط زندگي اش پرداخته و حتي در هنگام ترسيدن با سرعتي معادل 60-70 کیلومتر شروع به دويدن نمايد و براي اينکار سهم بالايي از انرژي مورد نيازش را در تاندونهاي خود ذخيره سازي مي کند. از لحاظ آناتومي پا، اين پرنده در مقايسه با ساير طيور منحصر به فرد بوده و تنها پرنده اي در جهان است که داراي دو انگشت از چهار انگشت اصلي مي باشد که آنها را انگشتهاي سوم و چهارم مي نامند و اين مشخصه باعث تمايز شترمرغ ها از ساير سينه پهنان که سه انگشت دارند (به استثناي کيوي که 4 انگشت دارد) مي شود. بالهاي شترمرغ چندان توسعه يافته نبوده و استخوان جناغ سينه آنها قوس دارو پهن و فاقد keel مي باشد البته با وجود ناتواني در پرواز ساختار استخوانهاي بال و وجود کيسه هاي هوايي و مجاري هوا در استخوانها اين نظريه مطرح مي شود که شترمرغ داراي اجدادي با قدرت پرواز بوده است.

به طور کلي سه سيستم مديريت در شترمرغ وجود دارد که عبارتند از :

الف- سيستم بسته يا متمرکز

ب- نيمه بسته يا نيمه متمرکز

ج- باز يا غير متمرکز

در سيستم هاي بسته شترمرغ ها در فضايي محدود نگهداري و با غذاي آماده تغذيه مي گردند اما در سيستم هاي باز پرندگان در مراتع وسيع آزادانه پرورش مي يابند. سيستم نيمه بسته که تلفيقي از دو سيستم فوق مي باشد در شرايط صنعتي کار آمدتر بوده و با استقبال بيشتري از سوي پرورش دهندگان مواجه است. البته بايستي دقت داشت که انتخاب نوع سيستم بستگي تام به شرايط موجود از قبيل :آب و هوا، اقليم امکانات بالقوه و بالفعل، ميزان سرمايه گذاري، تعداد پرندگان و ...خواهد داشت.به طور مثال در آفريقا به دليل وجود مراتع گسترده و حالت نيمه سنتي سيستم اعمالي به صورت باز و در اروپا به دليل محدوديت زمين سيستم بسته مي باشد.

بايستي توجه داشت که صرفنظر از نوع سيستم اعمالي در تمامي مزارع هدف توليد گوشت و چرم و ساير محصولات اين پرنده مي باشد لذا در هر مزرعه تعدادي پرنده بعنوان پرندگان مادر جهت توليد تخم نگهداري شده و از جوجه هاي بدست آمده از اين پرندگان جهت پرورش تا سن کشتار (14-9 ماهگی) و استحصال گوشت و پوست و ... استفاده می‌گردد.

در ايران بدليل نوع خاص آب و هوايي شرايط موجود سيستمهاي مديريتي نيمه بسته داراي اقبال بيشتري مي باشند. به طور کلي در اين سيستم ها فضاهايي جهت سايبان و پناهگاه، محلهاي تخمگذاري محل تغذيه و گردشگاه هايي ويژه جهت پرندگان در نظر گرفته مي شود.

در هر صورت و صرفنظر از نوع مديريت اعمال شده در هر مزرعه بايستي توجه داشت که جهت بازدهي بيشتر و افزايش بهره وري نيروي انساني شاغل در مزرعه، تقسيم کار و مسئوليتها به گونه اي انجام گيرد که علاوه بر مشخص بودن حدود وظائف و مسئوليتهاي هر شخص کمترين تداخل را در امور افراد مختلف با يکديگر شاهد باشيم.

در يک مديريت پويا و موفق حدود مسئوليتها و اختيارات هر شخص کاملاً معين بوده و از تداخل وظائف افراد به خوبي جلوگيري مي گردد علاوه بر اينکه ايجاد يک فضاي صميمي و دوستانه که هر شخص را مجاز به ابراز عقيده و ارائه راه کار جهت حل مشکلات احتمالي موجود مي نمايد موجب بروز جوي صميمانه و حالت پويا در سيستم خواهد بود. بديهي که در اين حالت در صورت وجود هرگونه مشکل احتمالي امکان يافتن راه حلي مطمئن و سريع بسيارراحتتر خواهد بود و با وجود تقسيم وظائف و روشني حدود اختيارات و

وظائف مي توان از بروز مشکلات جدي اجتناب نمود.

به طور کل جهت شروع يک پروژه سه راه مد نظر مي باشد:

1. خريد تخم نطفه دار و جوجه کشي
2. خريد جوجه در سنين مختلف
3. خريد پرندگان مولد

در مورد نخست علي رغم نياز به سرمايه اوليه کمتر داراي خطرات بيشتري خصوصاً براي کساني که آشنايي کافي به مسائل جوجه کشي و پرورش جوجه ندارند خواهد بود و لذا تنها در مواردي پيشنهاد مي گردد که شخص سرمايه گذار داراي تخصص و تجربه کافي در اين زمينه باشد و يا از گروه مشاور متخصص و معتمد استفاده نمايد. ضمن اينکه ميزان خواب سرمايه در اين حالت بيش از دو سال خواهد بود.

روش دوم خريد جوجه هاي تعيين جنسيت شده در سنين چهار هفتگي به بالا خواهد بود. در اين روش علي رغم هزينه بيشتر نسبت به روش اول مشکلات کمتري در انتظار مزرعه دار خواهد بود زيرا شترمرغ هاي دو ماهه به بالا داراي مقاومت بيشتري در مقابل شرايط نامساعد محيطي بوده و نگهداري آنها نياز به تجربة کمتري نسبت به تخم و جوجه هاي جوان تر دارد ليکن در اين روش نيز زمان توليد با توجه به سن پرنده خريداري شده از شش ماه (در صورت خريد پرندگان پيش مولد 5/1 ساله) تا دو سال متغير خواهد بود.

سومين روش خريد پرندگان مولد بالغ مي باشد که اين امر مستلزم صرف هزينه اوليه بالايي خواهد بود اما به توليد کننده اين امکان را مي دهد که فوراً شروع به توليد نمايد.

با توجه به موارد ذکر شده پيشنهاد ما اين است که جهت شروع در صورت امکان ترکيبي از هر سه روش گفته شده بکار گرفته شود تا علاوه بر کاهش فشار مالي وارد بر سيستم ناشي از انتخاب روش سوم ريسک و خطرات احتمالي در روش اول را نيز نداشته باشيم ضمن اينکه با اتخاذ اين روش ترکيبي مدت انتظار جهت شروع توليد نيز بسيار کمتر از حالت دوم خواهد بود.

در هر حال و بدون توجه به نوع سيستم انتخابي، سرمايه گذاران بايستي توجه داشته باشند که در هنگام شروع از خريد پرندگاني که داراي مراتب خويشاوندي بالا و پتانسيل ژنتيکي پائيني هستند خودداري نمايند و خريد از مزارع معتبري را که ضمانتهاي کافي و مستند را ارائه مي دهند در اولويت قرار دهند و بدين نکته توجه داشته باشند که صرفه جويي در اين زمان و خريد پرندگان ارزان قيمت و بي کيفيت ضررهاي غير قابل جبراني را در آينده در پي خواهد داشت.

در بسياري از کشورهاي اروپايي و آمريکاي شمالي مزارع پرورش شترمرغ جايگزين تعداد زيادي از مزارع پرورش گاو شده است که اين امر بعلت بازگشت سريعتر و بيشتر سرمايه و ميزان هزينه هاي شروع اوليه و سرمايه جاري مورد نياز کمتر در پروژه هاي شترمرغ مي باشد.

هنگام مقايسه با ساير شاخه هاي دامپروري نرخ بهره وري اين صنعت بسيار بالا مي باشد بطوريکه يک توليد کننده گوشت گاو بطور معمول يک گوساله از گاو خود در سال مي گيرد که پس از طي 654 (از شروع دوران جنيني) وزن آن جهت فروش 350 کيلو خواهد بود در حاليکه يک شترمرغ ماده به طور ساليانه حدود 40-30 جوجه توليد مي کند که اين جوجه پس از حدود 315 روز (شامل 45-42 روز جوجه کشي 270 روز مرحله پرورش) به سن اقتصادي مي رسند و در نتيجه هر شترمرغ ماده در سال حدود 1800 کيلو گوشت و 50 مترمربع چرم مرغوب و 36 کيلو پر توليد مي نمايد.

بعلاوه اينکه وزن گوشت خالص شامل 50 درصد وزن پرنده زنده مي گردد که برحسب درصد تقريباً بالاتر از نسبت ساير حيوانات مزرعه اي نظير گاو و گوسفند قرار مي گيرد. از اين گذشته هر شترمرغ داراي سن توليدي در حدود 30-20 سال مي باشد که اين سن در حدود 6-3 برابر سن اقتصادي گاو است.

روي هم رفته با بکارگيري تکنيکهاي مدرن دامپروري و روشهاي مدرن توليد، يک شترمرغ ماده در طول زندگي اقتصادي اش مي تواند حدود 70 تن گوشت، 2000 مترمربع چرم و 1450 کيلو پر توليد نمايد که اين امر توانايي بالاي مزارع شترمرغ در توليد را نشان داده و اين صنعت را بعنوان صنعتي مناسب رشد و ترقي معرفي مي نمايد که مي تواند از نظر اقتصادي در بسياري از کشورها توسعه يابد.

علاوه بر تمامي موارد مطروحه، ميزان سرمايه گذاري اوليه پائين، ميزان اندک سرمايه جاري مورد نياز، مقاومت پرنده، ريسک کم، دردسر بسيار اندک و سادگي پرورش، صنعت شترمرغ را در مرتبه اي برتر از ساير شاخه هاي دامپروري قرار داده است.

امروزه حرکت صنعت شترمرغ همانند گام هاي اوليه صنعت بوقلمون در دهه 1920 مي باشد. در آن زمان رشد اين صنعت با نرخ بالايي همراه بود بطوريکه يافتن اين پرنده سخت و بهاي آن به شدت گران بود به گونه اي که پرندگان مناسب جهت توليد مثل گاه با بهايي در حدود 2000 دلار آمريکا به ازاء هر پرنده به فروش مي رسيدند اما با رشد اين صنعت در جهان، حدود نيمه دهه 1960 در سراسر دنيا بيش از 150 ميليون بوقلمون توليد و کشتار گرديد.

امروزه نيز پرورش شترمرغ در کشورهاي اروپايي و آمريکا به منظور توليدمثل رونق بسياري دارد و به زودي تعداد شترمرغ ها آنقدر افزايش خواهد يافت که بتواند بازار کشتار و فروش را تامين نمايد.

در سال 1992 بيش از 150000 شترمرغ در سراسر جهان کشتار شدند که 95 % آن مربوط به آفريقاي جنوبي بود. در حال حاضر سعي مي گردد تا با افزايش گله هاي مادر، تعداد شترمرغ ها به حدي برسد که بتواند نياز مصرف کنندگان را پاسخگو باشد.

در سالهاي اخير و با گسترش روز افزون اين صنعت در جهان شاهد رشد چشمگير مزارع در سراسر دنيا مي باشيم و اين رشد تا جائي ادامه خواهد يافت که مزارع بتوانند از لحاظ اقتصادي به سطح پايداري برسند. اگر چه در بسياري از مزارع مديريت پرنده ها به خصوص پرندگان جوان هنوز بسيار ابتدائي است اما با اين وجود ما شاهد پيشرفت روز افزون و سود دهي مناسب اين مزارع هستيم که يکي از علل اين امر به مقاومت بالاي پرنده و سازگاري خوب با انواع محيطهاي گوناگون برمي گردد.