پرورش بز سانن و آلپاین به ظرفیت 150 راس ,

بز يکی از دام هایی است که از قرن ها قبل توسط انسان اهلی شده است. مطالعات باستان شناسی نشان می‌دهد که پیشینه این موضوع به حدود هفت هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. همچنین منابع تاریخی منشا اهلی شدن بز را کشور ایران می‌دانند. ایرانیان از همان ابتدا برای تأمين شير، گوشت، کرک و پوست به پرورش بز اقدام می‌کرده اند. در حال حاضر نیز پرورش بز در معيشت خانوارهای روستایی و عشایری نقش شایان توجهی دارد، به طوری که دو یا سه رأس بز با تولید متوسط احتياجات شير يک خانوار روستایی را برای یک سال فراهم می‌کند. بز دام نسبتا مقاومی است و می‌تواند در شرايط سخت که برخی حيوانات اهلی مثل گاو شیری امکان ادامه حیات ندارد، زنده بماند و توليد کند. با وجود اینکه در ایران بزها جمعیت قابل ملاحظه ای دارند، اما به دلیل آنکه بز در اذهان عمومی ما ایرانیان نسبت به گوسفند اهمیت کمتری داشته و دارد، به همین دلیل معمولاً پرورش بز بصورت یک فعالیت فرعی در کنار پرورش گوسفند ادامه یافته است.

در سال های اخیر اقدامات مناسبی از سوی سازمان های جهاد کشاورزی استان ها برای ترویج و توسعه پرورش گله های بز شیری با بهره گیری از دو نژاد مطرح بز شیری اروپایی شامل بز سانن و بز آلپاین آغاز شده است.

در ایران مصرف گوشت گوسفند و فرآورده های مربوط به آن بسیار بیشتر از گوشت بز و فرآورده های آن است. معمولا پرورش بز در کشور به صورت سنتی و توسط عشایر در کنار گوسفند و برای فربه شدن و فروش انجام می‌شود.

بحث امروز درباره نوعی بز شیرده به نام بز سانن است ،اگرچه شیر بز های بومی ساکن کشورمان بسیار کم و در حدود روزانه 300 گرم است اما این بز سوئیسی سالانه چیزی حدود 700 لیتر شیر می‌دهد.

سبقه ورود بز سانن اصیل به ایران به بیش از ۵۰ سال قبل و به سال ۱۳۴۳ بر می‌گردد. ورود بز سانن در ایران با هدف آمیخته گری این نژاد با بزهای بومی و تولید یک نژاد شیری انجام شد که بنا به دلایلی این طرح چندان توفیق نداشت و به اهداف اولیه خود نایل نشد. اما در سال های اخیر و با مشارکت بخش خصوصی و صدور مجوز وزارت جهاد کشاورزی، ورود بزهای خالص نژاد سانن از فرانسه به ایران آغاز شده و در نقاط مختلف کشور گله های متعددی بر اساس پرورش بز سانن شکل گرفته است.

«سانن» یکی از نژادهای معروف بُز شیری اروپا است که از جهت برتری در خصوصیات تولیدی و تولید مثلی در بیشتر نقاط جهان گسترش یافته و علاقه مندان بسیاری به پرورش و نگهداری آَن مشغول شده اند. معروفیت این بز به سبب توانایی زیاد در تولید شیر، رشد سریع، باروری، چند قلو زایی کیفیت ترکیبات شیر، فرآوری آسان و لذیذ در تهیه محصولات لبنی، رفتار آرام در پرورش و نگهداری و … است.

بر اساس یک توصیه عمومی برای دامدارانی که قصد دارند تا پرورش بز را بصورت مزرعه ای و یا در سیستم های بسته انجام دهند، انتخاب بز سانن به دلیل ظرفیت بالاتر تولید شیر، مناسب تر است. بزهای نژاد سانن و آلپاین به تولید شیر معروف هستند.

بزهای نژاد سانن و آلپاین به تولید شیر معروف هستند دوره شیر دهی این نوع بز ها 290 تا 305 روز در سال است و روزانه بین 3 تا 8 لیتر شیر می‌دهند.

زیستگاه اصلی بز سانن در کوه های کشور سوئیس در روستایی به نام سانن بوده است و این نژاد از این نقطه به سراسر جهان منتقل شده است.

بز سانن دارای موهای کوتاه سفید و گاهی خاکستری است.متوسط وزن بزهای ماده این نژاد حدود 61 کیلوگرم و نرها 75 کیلو گرم است.ارتفاع قد در بزهای ماده 76 سانتیمتر و در نرها 81 سانتی متر است.نرها شاخ دار و ماده ها دارای شاخ کوتاه و ممکن است بودن شاخ باشند.

بز حیوانی مقاوم است که تقریبا خود را با هر نوع آب و هوایی وفق داده است.از نظر تلفات و بیماری ها هم نسبت به سایر حیوانات مشابه بسیار مقاوم بوده و در حد بسیار پایینی است.

در ایران مصرف گوشت بیش از مصرف شیر بز رواج دارد، لذا در حال حاضر تولید شیر بز در اغلب مناطق کشور مورد غفلت واقع شده و تنها در برخی نواحی عشایری شیر بز بصورت دستی دوشیده و به مصرف می‌رسد. در حال حاضر نزدیک به 55 میلیون رأس گوسفند و بز در کشور وجود دارد که سهم بز در این آمار 20 میلیون راس است. متوسط شیر تولیدی بزهای بومی ایران در یک دوره شیردهی بسته به نژاد، حدود 40 تا 150 لیتر است، در حالی که در کشور توسعه یافته ای مثل فرانسه در یک دوره شیردهی به ازای هر رأس بز سانن، حدود 700 لیتر شیر تولید می‌شود. این آمارها نشان می‌دهد که بازده تولید شیر بز در کشور فرانسه فقط با داشتن یک میلیون رأس بز (در مقایسه با 20 میلیون بز موجود در ایران) نزدیک به 40 برابر بازده تولید شیر بز در ایران است.

بازده تولیدی و اقتصادی مناسب شیر بز در کشورهای اروپایی موجب شده که دامداران این دام را در مزارع بسته یا نیمه باز نگهداری نموده و عملاً دامها را از مرتع جدا و یا نیاز دام به مرتع را به حداقل ممکن برسانند. در حالی که در ایران پرورش بز به دلیل بازده اقتصادی پائین، همچنان متکی به استفاده شدید از مرتع است.

شیر بز به لحاظ ترکیب شیمیایی و محتوی قند، چربی و پروتئین دارای بالاترین شباهت با شیر انسان است و به دلیل عدم ایجاد حساسیت در مقایسه با شیر گاو، جایگزین بهتری برای تغذیه نوزادان و سالمندان است. شیر بز در مقایسه با شیر گاو به لحاظ کیفیت پروتئین و چربی و قابلیت هضم و جذب مواد معدنی نظیر: کلسیم، منیزیم، مس و آهن مطلوب تر است. درصد چربی شیر بز اندکی بالاتر از شیر گاو است و به این دلیل شیر بز برای مصرف کنندگان به لحاظ طعم و مزه مقبولیت بیشتری نسبت به شیر گاو دارد. در جدول صفحه بعد مقایسه ای بین ترکیب شیر گاو، شیر انسان و شیر بز ارائه شده است:

تولید شیر در نژادهای مختلف بز متفاوت است و از مقدار روزانه 300 گرم در نژادهای بومی تا مقدار 8 کیلوگرم در برخی نژادهای برتر و اصلاح نژاد شده تغییر می‌کند.

زیستگاه اصلی بز سانن درکوههای کشور سوئیس در روستایی بنام سانن بوده و این نژاد از این نقطه به سراسر جهان منتقل شده است. بز سانن دارای موهای کوتاه سفید و گاهی خاکستری است. متوسط وزن بزهای ماده این نژاد حدود 61 کیلو گرم و وزن نرها تا 75 کیلو گرم می‌رسد. ارتفاع قد در بزهای ماده 76 سانتی متر و در نرها به 81 سانتی متر می‌رسد. نرها شاخدار و ماده ها ممکن است دارای شاخ کوتاه یا بی شاخ باشند.

بز سانن به تولید شیر معروف است و شاید به جرأت بتوان گفت بهترین نژاد شیری بز در دنیاست. دوره شیردهی آن 290 تا ٣٠٥ روز است و روزانه بین 3 تا 8 لیتر شیر می‌دهد. متوسط چربی شیر این نژاد 6/ 3 درصد، پروتئین شیر 2/ 3 درصد و مواد جامد شیر 8/ 12 درصد است. دوقلوزایی در بزهای سانن خالص موضوعی عادی است. بعضی منابع درصد دوقلوزایی بزهای ماده را در این نژاد از 45 تا 80 درصد گزارش کرده اند. این درحالی است که موارد زایش سه یا چهار قلو نیز در این نژاد فراوان گزارش شده است.

سابقه ورود بز سانن اصیل به ایران به بیش از 50 سال قبل و به سال 1343 بر می‌گردد. ورود بز سانن درایران با هدف آمیخته گری این نژاد با بزهای بومی و تولید یک نژاد شیری انجام شد که بنا به دلایلی این طرح چندان توفیق نداشت و به اهداف اولیه خود نایل نشد. اما در سال های اخیر و با مشارکت بخش خصوصی و صدور مجوز وزارت جهاد کشاورزی، ورود بزهای خالص نژاد سانن از فرانسه به ایران آغاز شده و در نقاط مختلف کشور گله های متعددی بر اساس پرورش بز سانن شکل گرفته است..

زیستگاه اصلی بز آلپاین کوهستان های آلپ فرانسه و سوئیس است. این بز به رنگ های قهوه ای، خاکستری تیره و یا ابلق مشاهده می‌شود. برخلاف بزهای بومی ایران، بزهای نر و ماده آلپاین معمولاً دارای موهای کوتاهی هستند و غالباً دارای رشته هايی از موی بلند با رنگی متمایز از سایر قسمت های بدن در امتداد ستون فقرات خود هستند. وزن بزهای ماده به طور متوسط63 کیلو و وزن بزهای نر 78 کیلوگرم است و بلندی قامت بزهای ماده و نر نیز به ترتیب 77 و85 سانتی متر است.

متوسط تولید شیر بزهای آلپاین در ٣٠٥ روز بیش از 600 تا 700 لیتر شیر است. به دلیل زندگی در شرايط کوهستانی، بزهای آلپاین مقاوم، چالاک و با قدرت پیاده روی و کوه پیمایی مثال زدنی هستند و می‌توانند از صخره های شيب دار کو ههای بلند بالا رفته و از مراتع آن استفاده کنند. به همین دلیل برخی فکر می‌کنند چون منشأ نژاد آلپاین از کوهستان های سرد منطقه آلپ است، نمی‌تواند در مناطق گرمسیر زندگی کند. اما مشاهدات میدانی نشان داده است که اين نژاد علاوه بر شرايط آب و هوايی سرد، قابلیت مناسبی برای زنده ماندن در شرايط گرم و خشک را داشته و تقريبا با هر نوع شرايط آب و هوايی سازگار است.

بز آلپاين از دو منشأ فرانسوی و سوئیسی است که بز آلپاین فرانسوی کمی قد بلندتر و لاغرتر از نوع سويسی است. با توجه به وجود خصوصیات مناسب شیرواری در بز آلپاین، بسیاری از کشورها بز آلپاين مخصوص خود را نگهداری و تثبيت کرده اند. بز آلپاين فرانسوی، سوئيسی، انگليسی و آمريکايی برخی از گونه های تثبیت شده از بزهای آلپاین هستند که در این بین بزهای فرانسوی تولید شير بیشتری دارند. ورود بز آلپاین به ایران به سال های اخیر بر می‌گردد و این نژاد هنوز توسعه چندانی در کشور ندارد. بر اساس آمار اولیه هم اکنون بیش از 15 واحد نیم هصنعتی پرورش بز آلپاین و سانن در ایران وجود دارد که جمعاً 200 هزار رأس

بز در‌ آنها پرورش داده میشود.

با توضیحاتی که در رابطه با خصوصیات تولیدی بزهای سانن و آلپاین ارائه شد، شاید اولین سوالی که در ذهن ایجاد می‌شود آن است که کدام نژاد را برای پرورش انتخاب کنیم: سانن یا آلپاین؟ بر اساس یک توصیه عمومی برای دامدارانی که قصد دارند تا گله بز را بصورت مزرعه ای و یا در سیستم های بسته نگهداری کنند، انتخاب بز سانن به دلیل ظرفیت بالاتر تولید شیر، مناسبتر است. اما بزهای آلپاین نیز تفاوت تولید شیر قابل توجهی با بزهای سانن ندارند و از طرفی مقاومت‌ آنها نسبت به بیماری ها و شرایط سخت محیطی مطلوب است. بنابر این در این شرایط پرورش هر یک از این دو نژاد قابل توصیه است. اما انتخاب بز آلپاین به دلیل انطباق بیشتر ویژگ یهای آن با شرایط کوچ، قدرت پیاده روی و کوه پیمایی و استفاده بهتر از مراتع بالادست، برای دامدارانی که قصد کوچ های میان مدت و طولانی مدت را دارند، نسبت به سایر نژادهای مشابه مزیت دارد.

در حال حاضر بز آلپاين و سانن در برخی نقاط کشور بر اثر آميخته گری بزهای سانن و آلپاین با بزهای بومی ایجاد شده اند. با توجه به خصوصيات و ويژگی نژادهايی مانند آلپاين و سانن، دامداران زيادی مایل به توسعه اين نژاد و جايگزينی آن با ساير بزهای بومی خود شده اند. اگر تمام اقدامات یک دامدار هدفمند و با توجه به نياز هر منطقه باشد، می‌توان از اين نژادهای پرتوليد برای افزايش راندمان توليد در واحد سطح و ايجاد اشتغال پايدار استفاده کرد.

برای تشکیل و ایجاد یک گله بز شیری اصلاح شده به دو روش می‌توان اقدام کرد: در روش اول می‌توان تمام بزهای نر و ماده مورد نیاز گله را از نژاد خالص سانن یا آلپاین و از مراکز توزیع و فروش این نژادها در داخل یا خارج از کشور تهیه کرد. روش دوم برای ایجاد یک گله بز شیری آن است که یک یا چند راس بز نر خالص از نژاد سانن یا آلپاین را از مراکز معتبر خریداری و سپس از‌ آنها برای آمیخته گری با بزهای بومی یک منطقه برای چند نسل استفاده نمود. در ادامه توضیح هر یک از روش های فوق و ذکر مزایا و معایب هر یک ارائه می‌شود.

روش اول:ایجاد گله بز شیری از طریق خرید بزهای خالص در این روش بزهای نر و ماده برای ایجاد گله فقط از یک نژاد خالص بز(سانن یا آلپاین) خریداری می‌شود. دامدارانی که این روش را انتخاب می‌کنند گله اولیه را باید همیشه به صورت یک دست نگهداری نموده و از ورود بزهای نر یا ماده سایر نژادها به گله بایستی جلوگیری کنند. در پرورش گله خالص بز مواردی همچون برنامه ریزی علمی و اجرای مدیریت دقیق، تأمین جایگاه مناسب، تهیه شناسنامه برای دام ها، یادداشت برداری و ثبت رکوردهای بدست آمده و استفاده از رکوردها در انتخاب دقیق بزغاله های نر و ماده و بزهای مولد، رعایت جفتگیری کنترل شده بزها و استفاده از تغذیه مناسب باید مد نظر دامداران قرار گیرد.

مزایای این روش:

- مزیت اول آنکه در این روش از همان ابتدا بزهای نر و ماده تولید شده خالص بوده و تمام خصوصیات و صفات مطلوب شیرواری را دارا هستند و تولید شیر گله در سطح ظرفیت نژادی بزهای سانن یا آلپاین خواهد بود.

- در این روش بزهای نر مازاد تولید شده در گله به عنوان بز مولد از همان سال اول به عنوان نر خالص قابل فروش خواهد بود. با توجه به ارزش اقتصادی بالای دام های خالص این موضوع باعث بازگشت سریع سرمایه گذاری اولیه به دامدار می‌شود.

- همچنین در روش پرورش گله خالص، زمان رسیدن به حداکثر ظرفیت نژادی بزها نسبت به روش آمیخته گری بسیار کوتاه تر است.

معایب این روش:

• از نکات قابل توجه در روش پرورش خالص آن است که خرید بزهای نر و ماده خالص از نژاد سانن یا آلپاین نیاز به سرمایه اولیه فراوانی دارد.
• همچنین با توجه به خصوصیات نژادی بزهای سانن و آلپاین، اتخاذ این روش پرورش نیازمند تأمین جایگاه مناسب و مراقبت های بیشتری است که همه این موارد هزینه ها و سرمایه گذاری اولیه مورد نیاز را افزایش می‌دهد.
• پرورش خالص بزها احتمال بروز برخی نارسایی های ناشی از افزایش هم خونی در گله را افزایش می‌دهد که برای حل آن بهتر است دامداران پس از چند سال با خرید بز نر جدید از گله های سانن یا آلپاین از افزایش همخونی در گله جلوگیری کنند.

روش دوم:ایجاد گله بز شیری از طریق آمیخته گری

از این روش در بیشتر کشورهای جهان استفاده می‌شود. در این روش بزهای ماده مورد استفاده همان بزهای بومی منطقه پرورش هستند؛ اما بزهای نر از بین بزهای خالص نژاد سانن یا آلپاین انتخاب می‌شوند. دامدارانی که سرمایه اولیه چندانی برای خرید یک گله خالص بطور یک جا ندارند، برای تشکیل گله بز شیری ناگزیر به استفاده از این روش هستند.

مراحل لازم برای ایجاد گله بز شیری در روش آمیخته گری به قرار ذیل است:

• در مرحله اول یک یا چند بز نر خالص از نژاد سانن یا آلپاین(به تشخیص و سلیقه دامدار) از گله های شناخته شده و مطمئن خریداری و به گله مورد نظر منتقل می‌شود.
• بزهای ماده مورد استفاده شامل همان بزهای بومی منطقه مورد نظر خواهند بود که غالباً ظرفیت تولید شیر کم یا متوسطی دارند، اما باید سالم و بارور باشند.
• پس از انتقال بزهای نر به گله بومی، تمام بزهای نر بومی از گله خارج شده و فقط به بزهای نر سانن یا آلپاین اجازه جفت گیری با بزهای ماده داده می‌شود.
• بر این اساس اولین بزغاله های متولد شده از این روش، 50 درصد ژن های نژاد سانن یا آلپاین و 50 درصد ژن های بزهای بومی را خواهند داشت و در اصطلاح به‌ آنها بزغاله های دورگ 50 درصد می‌گویند.
• در این روش برای سرعت بخشیدن به فرآیند اصلاح نژاد گله باید بزغاله های نر متولد شده به هر ترتیب از گله حذف شده و فقط بزغاله های ماده به عنوان جایگزین در گله نگهداری شوند.
• پس از رسیدن به سن بلوغ جنسی، بزغاله های ماده دورگ مجددا با بزهای نر خالص نژاد سانن یا آلپاین آمیزش می‌یابند. در این صورت در نسل دوم بزغاله هایی از‌ آنها متولد می‌شوند که دارای 75 درصد ژن های سانن یا آلپاین و 25 درصد ژن های بزهای بومی دارا هستند.
• به همین ترتیب و با تکرار این فرآیند رفته رفته گله بومی بعد از چند سال تبدیل به گله خالص سانن یا آلپاین شده و همه بزهای نر و ماده موجود در گله خالص خواهند شد.

طبیعتاً با افزایش درصد خلوص نژادی بزها در سال های متوالی، ظرفیت ژنتیکی تولید شیر بزهای ماده نیز افزایش یافته و انتظار آن است که با پایان فرآیند خالص سازی بزها، تولید شیر‌ آنها به حداکثر ظرفیت نژاد سانن یا آلپاین برسد.

نتایج مطالعات متعدد نشان داده است که استفاده از روش اخیر(استفاده از پایه مادری بومی و دورگ گیری با بز نر خالص) برای ایجاد گله بز شیری می‌تواند مزایایی در بر داشته باشد، از جمله: ایجاد عادت پذيری بالا، افزایش قناعت و قدرت تعادل و توانايی راهپيمايی در کوچ های طولانی، کاهش هزینه های اولیه و کمک به توسعه تدریجی دامداريها به سمت افزایش سطح

مکانيزاسیون را در پی خواهد داشت. تنها نقطه ضعف این سیستم زمان بر بودن فرآیند اصلاح نژاد است که باید از همان ابتدا مد نظر دامداران محترم قرار گیرد که گاهی بین 6 تا 10 سال طول می‌کشد.

استفاده از تلقیح مصنوعی به جای خرید بز نر

نکته قابل توجه آن است که بجای خرید بز نر خالص نژاد سانن و آلپاین، می‌توان از تلقیح مصنوعی بزهای بومی با اسپرم بزهای خالص نیز استفاده کرد. استفاده از تلقیح مصنوعی هزینه های نگهداری و خرید بز نر خالص را کاهش می‌دهد. در عوض به دلیل مشکلات موجود بر سر راه تلقیح مصنوعی، این روش از راندمان باروری کمتری نسبت به آمیزش طبیعی برخوردار است. شاید بهترین پیشنهاد استفاده توأم از حداقل یک بز نر خالص به همراه استفاده از تلقیح مصنوعی در گله های بزرگ باشد. در گله های کوچک (تا 50 راس) خرید یک بز نر خالص پاسخگوی نیاز گله خواهد بود و استفاده از تلقیح مصنوعی چندان ضرورتی ندارد.

با توجه به شرایط اقتصاد دامپروری و تاثیر منفی خشکسالیهای اخیر بر مراتع، هزینه خوراک و نگهداری دام برای دامداران روستایی و عشایر افزایش یافته و امکان فعالیت در این صنعت برای بسیاری از دامداران دشوار است. برای افزایش تولید و افزایش بهره وری اقدامات اصلاح نژادی و مدیریتی باید در دستور کار دامداران محترم قرار بگیرد. یکی از این اقدامات می‌تواند جایگزینی و استفاده از بزهای پرتولید همچون سانن و آلپاین در گله های بواست. با توجه به ویژگیهای ژنتیکی و تطابق مناسب این بزها با شرایط آب و هوایی کشور می‌توان انتظار داشت که سطح تولید و سود اقتصادی دامداران در برنامه های میان مدت و بلند مدت افزایش یابد.

در سال های اخیر معاونت بهبود تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی برای بهبود وضعیت پرورش دامهای سبک، اقدام به صدور مجوزهای لازم برای واردات بزهای سانن و آلپاین نموده است. انتظار می‌رود با ورود نژادهای برتر بز شیری میانگین تولید شیر بز در گله های بومی در یک دوره شیردهی از 80 کیلو گرم به حدود 500 تا 700 کیلوگرم برسد. لذا این امیدواری وجود دارد که با افزایش تولید شیر بز در کشور، اولاً صنعت پرورش بز علاوه بر تولید گوشت بتواند بخش مهمی از نیاز شیر خام کشور را تأمین نماید و از طرفی توسعه پرورش بزهای شیری بتواند کمک مهمی به اقتصاد خانوارهای روستایی و عشایر داشته و نقش مهمی

در اشتغال زایی جوانان جویای کار این خانوارها ایفا نماید. بدیهی است اگر شروع فعالیت دامداران محترم برای پرورش بزهای شیری اصلاح شده با مطالعه کافی و استفاده از تجارب کارشناسان ذیربط شکل بگیرد، به امید خداوند متعال آینده کاری و دورنمای اقتصادی روشنی پیش روی آنها خواهد بود و درآمد فراوانی را عایدشان خواهد کرد.