مجتمع خدماتی- رفاهی بین راهی ,

صنعت گردشکری و توریسم امروزه یکی از مهمترین راهکارهای ایجاد ارزش افزوده و بهره وری بیشتر در جامعه محسوب می‌شود. یکی از نیازهای صنعت گردشگری و توریسم مجتمع های خدماتی رفاهی بین راهی است. در طرح توجیهی احداث مجتمع خدماتی رفاهی بین راهی سعی شده است تا با معرفی صنعت گردشگری اطلاعات بیشتری در زمینه این طرح، میزان سرمایه گذاری، سودآوری، تسهیلات اعطایی و نرخ های بازده سرمایه گذاری آن ارائه شده و آن را به عنوان یک فرصت سرمایه گذاری مناسب بررسی نماییم.

هنگامی که سخن از بررسی جایگاه مجتمع های خدماتی رفاهی بین راهی از دیدگاه برنامه ریزی شهری و منطقه ای به میان می‌آید، باید به این نکته توجه داشت که نقش این مجتمع ها و نحوه خدمات رسانی آنها صرفا به رهگذران جاده ها منحصر نمی‌شود. به عبارت دیگر نباید جاده ها و مجتمع های خدماتی رفاهی بین راهی را به طور مجزا از منطقه ای که در آن استقرار یافته اند در نظر آورد، بلکه باید تبادلات متقابل جاده ها. مجتمع ها را با اندام ها و حوزه های منطقه ای آنها از ابعاد مختلف اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، دفاعی، کالبدی و زیست محیطی مورد بررسی قرار داد.

زمانی که این ابعاد مورد توجه قرار گیرد، آنگاه هدف غایی و نهایی برنامه ریزی شهری و منطقه ای که همانا نیل به توسعه پایدار و ایجاد ارتباط منطقی بین انسان و محیط است تحقق خواهد یافت لذا باید بدین نکته اشاره داشت که در بررسی جایگاه مجتمع های خدماتی رفاهی بین راهی علاوه بر خدمات رسانی به رهگذران جاده ها، اهداف مهم دیگری نظیر تداوم رشد و توسعه محیط زیست و عدالت اجتماعی برای منطقه و ساکنان آن مد نظر است.

 با توجه به فضاي جهانی که از پيامدهای تحولات تکنولوژيک است، صنعت گردشگری نيز مانند بسياري از ديگر عرصه­های زندگي فرد دچار تغيير و تحول شده است. در واقع شبکه­اي شدن ارتباط ميان افراد و مؤسسات مختلف و رشد تکنولوژيک اطلاعات، مرز ميان ملتها و افراد را کاهش داده است که این امر باعث ايجاد شکل جديدي از صنعت گردشگر شده است. با ايجاد شدن سيستم­های جديد حمل و نقل امکان سفر براي افراد با شرايط مناسب­تري فراهم شده است. بر طبق آمار گزارش شده 725 ميليون نفر در سال 2016 سفر کرده­اند و پيش­بيني مي­شود که تا سال 2020 این رقم تا 6/1میلیارد نفر نيز افزايش پيدا کند. در سال 2016 درآمد ناشي از صنعت گردشگر 3.500 بيليون دلار امريکا بر آورد شده است که این رقم ده درصد تجارت جهانی را شامل مي­شود. رایانه­ای شدن اطلاعات، ايجاد سيستم­های رزرواسيون، کاهش نرخ سفرهاي هوايي و رسيدن به مقصد با کمترين هزينه از اثرات جهانی شدن بر گردشگری است. سیستماتیک شدن اطلاعات این امکان را براي گردشگرها فراهم مي­کند تا بتواند نسبت به جزئيات سفر خود آگاهي کسب کند. در حال حاضر فرد مي­تواند پيش از سفر نسبت به مقصد مورد نظر خود اطلاعات گردشگری به صورت جزئي و کامل کسب کند. امکان رزرو هتل، وسيله حمل و نقل داخلي و بليط مکانهاي گردشگری پیش از سفر با استفاده از
سيستم­های رایانه­ای قابل انجام است و مسافر مي­تواند با آرامش خاطر بيشتري سفر کند. پس از دهه 1980 میلادی امکانات اقامتي در شهرهای توريستي نيز افزايش پيدا کرده است و بسياري از شرکت­ها در این زمينه سرمايه­گذاريهاي بزرگي انجام داده اند.در مدت زمان بين 1980 الی 1998 گنجايش امکانات اقامتي از 8 ميليون به 4/15ميليون تخت افزايش پيدا کرده است. در اروپا 5/38%، امريکا 5/33% و در آسياي شرقي و اقيانوسيه 45% این آمار را به خود اختصاص مي­دهند. بنابر اين جهانی شدن جرياني است که صنعت گردشگر را به سمت فرا ملي شدن سوق داده است و با ايجاد امکانات و شرايط مناسب مرزهاي ملي و بومي را محدود کرده است. با ايجاد شدن صنعت همزمان ارتباطات و رشد و انتقال تکنولوژيک اطلاعات، همزمان با پيدايش اقتصاد، سياست و فرهنگي جهانی مواجه هستيم که در همه این عرصه­ها حضور عوامل فراملي در فضاي ملي قابل مشاهده است و بر صنعت گردشگر نيز اثرگذار است. در آغاز قرن بيست و يکم‏ ذهنيت مردم نسبت به صنعت گردشگر تغيير کرد. رشد تعداد توريست در سالهاي اخير بسيار قابل توجه بوده است اما عوامل بحراني در کاهش نرخ آن بسيار مؤثر بوده است. رکود بودجه خطوط هواپيمايي و توسعه ويروس سارس عواملي هستند که مسائل امنيتي صنعت گردشگر را تحت تاثير قرار داد و در تصميم­گيري دولتها در این زمينه بسيار اثرگذار بودند. البته گردشگر در اينجا به معناي هرگونه حرکت و جنبشي است که موجب دوري از خانه مي­شود، مانند سفر براي کار، تحصيل و همچنين دلايل پزشکي. گردشگر در واقع شامل هر فعاليتي مي­شود که توسط توريست يا فرد بازديدکننده انجام مي­شود و ميان گردشگر، سرگرمي و مهاجرت تفاوت وجود دارد. لذا در مطالبی کهدر پيش روي داریم , به بررسي کامل جوانب مختلف طرح توجيهي و امکان سنجي اقتصادی ایجاد مجتمع خدماتی رفاهی بین راهی پرداخته و سعي نماييم که نيازي از نيازهاي کشورمان را برطرف کنیم.

منابع تاريخي حکايت از آن دارند که بنيانگذار احداث بناهاي مذکور هخامنشيان بوده اند .در دوره اشکانيان ،همانند عهد هخامنشي توسعه راه ها و ايجاد ايستگاه هاي بين راهي بويژه در مسير تاريخي جاده ابريشم اهميت فوق العاده اي يافت. در دوره اسلامي نيز عوامل متعددي در شکل يابي ،توسعه وگسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آنهاعوامل مذهبي ،نظامي واقتصادي است .قرن پنجم (ه-ق)عصر شکوفايي هنرهاي اسلامي بويژه هنر معماري است .بنيان گسترش شبکه راه هاي تجاري واحداث کاروانسراهاي متعدد در مسير جاده ها و داخل شهرها در اين دوره بوده است.در دوره تيموري توسعه تجارت ،معماري و ايجاد کاروانسراها شتاب بيشتري يافت ولي عصر طلايي ايجاد کاروانسراهاي ايران متعلق به دوره صفوي است که بقاياي 999کاروانسرايي که در آن دوره ساخته شده هنوز در کنار جاده ها ايران پابر جاست.

چند سالی است که احداث مجتمع های خدماتی – رفاهی بین راهی در جاده های کشور به منظور ساماندهی خدمات بین راهی جاده ای و افزایش رفاه رهگذران جاده ها مورد توجه قرار گرفته است. لیکن قابلیت های بالقوه بسیاری در این مجتمع ها نهفته است که می‌توان از آنها در جهت نیل به اهداف بزرگتری همچون «توسعه منطقه ای» و توازن منطقه ای بهره برد. از سوی دیگر در نظز گرفتن نقش های جدید برای این مجتمع ها، ضمن آنکه می‌تواند گام های مهمی در جهت توسعه پایدار مناطق تلقی گردد باعث آن می‌شود که ادامه فعالیت مجتمع های خدماتی – رفاهی بین راهی و گسترش دامنه فعالیت آنها از نظر اقتصادی توجیه پذیر باشد در این زمینه تبعات مثبت احداث این مجتمع ها، به ویژه جنبه های گردشگری و نقش آنها در توسعه پایدار  منطقه ای، همراه با تاثیرات متقابل آنها بر مردم منطقه و رهگذران جاده ها تا به حدی است که بعضا این الزام را ایجاب می‌کند که نهاد های اجرایی برای احداث این مجتمع ها و کمک به استقرار فعالیت آنها پیشقدم شوند.

1-سوابق تاریخی

سوای آنکه در طول تاریخ هر یک از تسهیلات بین راهی،  مي توانسته است به عنوان عاملي در ايجاد يک هسته شهري محسوب شود، امروزه هر کدام از آنها نيز در هيئت جديدي خود را نمايان ساخته اند. مجتمع هاي خدماتي رفاهي بين راهي نقش ساباط ها را به منزله مکاني براي رفع خستگي، رباط ها، استادها و تمثيل ها را به عنوان کمپ يا توقف گاه براي سکونت، کاربات، کاروانسرا و خان ها را به عنوان اقامتگاه و محلي براي اطق و تامين ساير مايحتاج مسافران و حتي مکاني براي مبادله اجناس و تعاملات اجتماعي و فرهنگي، ميهمانخانه و دسکره به منزله مکان استراحت شبانه يا محلي براي تفرج و گدراندن اوقات فراغت را ايفا مي کنند. در اين ميان، با جايگزيني اتومبيل به جاي چهار پا، اکنون طويله ها، نعل بندي ها، آغل ها و باراندازها رجاي خود را به توقفگاه هاي وسيله نقليه، پمپ بنزين، تعويض روغني ها، تعميرگاه ها و محل شستشوي اتومبيل داده است. از سوي ديگر تامين مايحتاج مسافران به شيوه امروزي در فروشگاه هاي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي صورت مي گيرد، ضمن آنکه با توجه به تنوع خدمات و افزايش نيازها، اين مجتمع هاي خدماتي مانند تسهيلات ارتباطي، پارک کودکان، تسهيلات امدادي و بهداشتي و مانند آنها را نيز ارائه مي کنند.

2- سوابق جهاني

در حال حاضر، تجميع خدمات رفاهي در جاده ها در قالب مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي به عنوان يک شيوه پذيرفته شده در جهان محسوب مي شود. در اين زمينه، دولت ها صرفا به توجيهات اقتصادي اين مجتمع ها توجه ندارند، بلکه منافع زيست محيطي، اجتماعي- فرهنگي و سياسي اين مجتمع ها تا جايي است که دولت ها براي احداث مجتمع خدماتي – رفاهي بين راهي تسهيلات ويژه اي را قائل مي شوند. به عنوان مثال، دولت ترکيه دستورالعملي تهيه کرده است که همزمان با احداث يک اتوبان، مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي وابسته به آن به طور همزمان احداث شود.

در اين مورد الگوي واحدي براي احداث  مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي در کشور ها وجود ندارد. زيرا ويژگي هاي هر کشور ايجاب مي کند که سياست ايجاد مجتمع هاي خود را متمايز با ديگر کشورها اعمال دارند. به عنوان مثال در عربستان سعودي مجتمع ها به طور عمده براي زيارت کنندگان و مسافران خارجي که نياز هاي محدود و حجم وسيع خدمات برخوردارند، طراحي مي شوند.

در بعضي ديگر از کشورها علاوه بر نيازهاي رفاهي به ساير نيازهاي رفاهي به ساير نيازهاي رهگذران جاده ها مانند نيازهاي تفريحي و گردشگري توجه ويژه اي شده است. به عنوان مثال در نمونه هاي موجود در بريتانيا و کانادا توجه ويژه اي بر مسائل تفريحي و گردشگري معطوف شده است و بيشتر ايجاد تسهيلاتي مورد توجه قرار مي گيرد که رهگذران جاده ها ضمن دستيابي به خدمات ضروري خود، از طبيعت اطراف حداکثر بهره را ببرند.

سوابق جهاني بيانگر آن است که مجتمع هاي احداثي در هر يک از کشور ها داراي تنوع بسياري است به عنوان نمونه در يک بزرگراه در آلمان يا ترکيه گستردگي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي متفاوت است و به مکان، ويژگي هاي طبيعي و فاصله، سطوح مختلفي از خدمات را ارئه مي دهند بستگي دارد.

علاوه بر آن خدمات ارائه شده در ساير جاده ها اعم از جاده هاي منطقه اي، بين منطقه اي و بين المللي متفاوت است. با توجه به آنچه بيان شد، سوابق جهاني بيانگر آن است که مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي در جهان صرفا نقش خدمات رساني به رهگذران جاده ها را بر عهده ندارند، بلکه علاوه بر فراهم آوردن تسهيلات رفاهي براي رهگذران جاده ها، مسائلي همچون توسعه و توازن منطقه اي، توسعه پايدار و مسائل تفريحي را در دستور کار خود قرار مي دهند.

همانگونه که اشاره شد نمي توان مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي و راه ها را به صورت مستقل از بستر آنها يعني منطقه و ساکنان آن مورد توجه قرار داد. در اين زمينه، بر اساس «نظريه نظام ها » مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي به طور مستمر با محيط اطراف خود در حال تبادل متقابل يعني تاثير گذاري و تاثير پذيري هستند. از اين رو نقش هاي مختلفي اعم از اقتصادي، بازرگاني ف اجتماعي، فرهنگي، سياسي، دفاعي، بصري و زيت محيطي بر آنها مترتب است. مجموعه اين نقش ها بيانگر مشخصات همان نظامي است که دانش برنامه ريزي شهري و منطقه اي سعي در اصلاح و پيشبرد آن دارد. با توجه به انچه بيان شد، در اين قسمت انواع نقش هاي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي مورد بررسي قرار مي گيرد تا بر اساس نتايج حاصل از بررسي اين نقش ها، ضمن به حداکثر رسانيدن رفاه رهگذران جاده ها، بتوان از ظرفيت بالقوه و نهفته اين مجتمع ها در جهت  اهداف توسعه منطقه اي همچون نيل به توسعه پايدار و توازن منطقه اي بهره گرفت اين نقش ها به صورت زير است:

1- نقش اقتصادي

معيار اصلي در بررسي نقش اقتصادي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي توجه به اصل اقتصادي عرضه و تقاضاست. خدمات رساني اين مجتمع ها به مناطق اطراف باعث افزايش دامنه سود آوري زمين هاي منطقه و ايجاد توازن و برابري زمين هاي دور افتاده نسبت به زمين هاي شهري مي شود. همچنين ارائه خدمات به مسافران و رهگذران با توجه به لزوم آسان سازي امور مسافرت، به علت مهيا ساختن کالا و خدمات مورد نياز انها، کاهش هزينه هاي جابه جايي و پويايي نيروي کار و توليد در مقياس بزرگ را در پي مي اورد. اين مجتمع هاي مي توانند با عرضه خدمات کالا، در کاهش هزينه سفر موثر افتند و با فرهم ساختن خدمات مورد نياز، قابليت منطقه براي جذب مسافران به واسطه وجود مناظر مناسب طبيعي، ارائه خدمات، تمرکز در يک مکان، وجود تاسيسات امدادي، ايجاد فرصت هاي شغلي و گسترش ساختن عرضه خدمات افزايش دهند و نتايجي همچون رفع خستگي مسافر، کاهش حوادث ناشي از شفر ف تامين نيازهاي امدادي و رفاهي سفر و ارتباط بخشيدن بين حوزه هاي زيستي درون منطقه اي را به دنبال داشته باشند.

2-نقش بازرگاني

به دليل اهميت مقوله بازرگاني، اين نقش به نحو مجزايي از نقش اقتصادي مورد بررسي قرار مي گيرد. احداث مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي با توجه به آسان سازي امر سفر، کاهش هزينه هاي جابه جايي کالا در پي دارد که نتيجه مستقيم ان پويايي نيروي کار و تقسيم کار جغرافيايي خواهد بود. علاوه بر ان، اصلاح الگوي مصرف، محروميت زدايي از مناطق دور افتاده تامين کالاهاي مورد نياز منطقه توسط مجتمع ها، کاهش قيمت کالاها در عرصه هاي شهري و منطقه اي اطراف و کاهش تمرکز ناشي از وجود نياز مندي هاي منطقه اي در سطح شهرها از اعم نقش هاي بازرگاني اين مجتمع ها محسوب مي گردد همچنين ايفاي اين نقش ها توسط مراکز خدماتي – رفاهي بين جاده اي به طور غير مستقيم باعث ايجاد تعادل بين اراضي منطقه اي خواهد گشت.

ايجاد مراکز فعاليت شغلي پراکنده اي که سهمي از آنها بر عهده مجتمع هاي خدماتي – رفاهي صورت خواهد بود و نيز جلوگيري از حمل و نقل مضاعف از روستا به شهر و شهر به روستا، از ان جمله است

3- نقش اجتماعي

نتايج برنامه ريزي براي ارزش هاي اجتماعي در بلند مدت نمايان مي شود. نقش ارزش هاي اجتماعي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي در کوتاه مدت ملموس نيست ولي مهمترين تاثيرات آن در سطح ملي مي تواند شامل ايجاد انگيزه در پيوستگي ساکنان منطقه با يکديگر، ترغيب به گردشگري توسط گروه هاي مختلف جمعيت، آشنايي اقوام و فرهنگ هاي مختلف با يکديگر، ايجاد روحيه هاي شاد به خاطر وجود تسهيلات ناشي از سفر، اطمينان خاطر مسافران از نحوه و کيفيت عرضه کالا و خدمات، و مواردي مشابه انها باشد

4- نقش سياسي و اداري

از مهمترين نقش هاي سياسي و اداري مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي مي توان به همگرايي اجتماعي، ايجاد پيوند ملي، پيوستگي ساکنان منطقه با يکديگر، گسترش واحد هاي اجتماعي و اميزش فرهنگ ها اشاره کرد که اين مساله مي تواند به گسترش قلمرو سياسي و افزايش حضور حکومت مرکزي در نقاط مختلف منتهي شود. اين مجتمع ها به سهم خود در همگرايي سياسي، عدالت اجتماعي، افزايش اشتغال، توازن منطقه اي، رونق اقتصادي و تقويت ثبات سياسي نقش مهمي ايفا خواهند کرد. از سوي ديگر وجود واحد هاي انتظامي و نظارتي در اين مجتمع ها نيز نقش مهمي در افزايش ثبات اجتماعي و سياسي خواهد داشت.

5- نقش فرهنگي

ايجاد مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي مي تواند بر تقويت ارزش هاي فرهنگي خود و حوزه اطراف موثر واقع شود. تبعات اقتصادي و اجتماعي اين مجتمع ها به ظهور و رشد استعداد هاي مردمي منطقه، تغيير نگرش مردم منطقه و مسافران جاده ها به عملکرد هاي بازرگاني و خدماتي، آموزش همگاني، تبليغ عوامل فرهنگي و مذهبي، تبادل و تعامل  فرهنگي و استفاده بهينه از اوقات فراغت و ارتقاي سطح فرهنگي منجر خواهد شد.

6- نقش دفاعي

در اوقاتي که دفاع از پهنه کشور در برابر بيگانگان لازم باشد، مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي به ويژه در مناطق مرزي، مي تواند به عنوان يک قرار گاه پشتيباني مطرح شوند. اين مجتمع ها در اوقات دفاع و با توجه به موقعيتي که نسبت به راه هاي ارتباطي دارند، قابليت دفاع را افزايش خواهند داد. اين مجتمع ها در اوقات ويژه مي توانند به عنوان پايگاه دفاعي يا پادگان، ارائه خدمات رفاهي به رزمندگان و سربازان، بيمارستان صحرايي، محل فعاليت هاي پشتيباني دفاعي، تامين مهمات و آذوقه و مانند آنها تبديل شوند

7- نقش بصري

از مهمترين نقش هايي که از ديدگاه بصري مورد انتظار از مجتمع هاي بين راهي، مي توان به ايجاد زمينه براي رهگذران در ايجاد انگيزه توقف و استفاده از مناظر طبيعي و مصنوعي زيبا، افزايش شادابي و رضايت مسافران، رفع خستگي آنها، تنوع منظر و ايجاد انگيزه براي ادامه مسير اشاره کرد.

8-  نقش زيست محيطي

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي، زمينه ساز ادغام و همساني جاده با محيط طبيعي اطرف خود خواهند بود. اختصاص مکان و محدوده مشخصي از زمين و آماده سازي يک مجتمع خدماتي – رفاهي که اصول محيط زيست را رعايت کند، ضمن ارج نهادن به حفط محيط، خود زمينه ساز تقويت مشارکت در نگهداري از ان است. همچنين تامين نيازهاي تفريحي مسافران، محدود کننده دخالت نامناسب انسان بر طبيعت خواهد بود. تعيين مکان براي تعويض روغن يا مواد مستعمل اتومبيل و مواد شوينده و شيميايي، از پراکنش آلاينده ها محيط و آلودگي خاک خواهد کاست

تمرکز فعاليت هاي تفريحي و رفاهي در نقاط مشخص، آسيب به طبيعت اطراف ( جنگل، مرتع، پوشش گياهي، آب و خاک ) را به حداقل مي رساند. همچنين ايجاد فضاي سبز در مجتمع ها، خود به مثابه گسترش دامنه فضاي سبز در محيط به حساب مي ايد که نقش مناسبي نيز در لطافت هواخواهد داشت. از سوي ديگر تمرکز فعاليت ها در مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي، احتمال آسيب به پناهگاه هاي وحشي را به حداقل خواهد رسانيد. ضمن آنکه امکان نظارت نهادهاي ذيربط را بر حفاظت از محيط زيست تقويت خواهد کرد و بهداشت محيط را ارتقا خواهد بخشيد.

بررسي سوابق تاريخي و جهاني مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي بيانگر آن است که بضاعت هاي موجود در مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي به مراتب فراتر از خدمات رساني به رهگذران جاده هاست. از اين رو ازديدگاه برنامه ريزي شهري و منطقه اي اين ظرفيت وجود دارد که بتوان از پتانسيل هاي اين مجتمع ها در جهت نيل به اهدافي همچون توسعه پايدار و توازن منطقه اي بهره برد بدين منظور بررسي نقش اين مجتمع ها از ابعاد مختلف مي تواند اين قابليت ها را به نحو بهتري مشخص مي سازد.

از بعد اقتصادي، ايجاد مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي، نقش مهمي ايفا مي کند.

ايجاد عدالت و توازن منطقه، اشتغال زايي، کاهش قيمت، افزايش رقابت، ايجاد صرفه در مقياس وسيع، ايجاد تخصص، محروميت زدايي، تقويت بعد گردشگري مناطق و جاده ها، کاستن از حوادث جاده ها، کاستن از حوادث جاده اي، افزايش عرضه زمين و به ويژه خلق فرصت هاي جديد شغلي در منطقه بارزترين نقش هاي اين مجتمع ها محسوب ميشود. از بعد بازرگاني نيز اين مجتمع ها با تسهيل امر سفر، باعث گسترش دامنه تاثيرات بازارهاي قديم و ايجاد افزايش حمل و نقل مضاعف، خواهند شد.  مجموعه ابعاد اقتصادي و بازرگاني مورد اشاره، با توجه به ايجاد فرصت هاي رشد در منطقه خود، عامل مهمي در جهت نيل به توسعه و توازن منطقه اي محسوب مي گردند.

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي در عملکرد بلند مدت خود در تقويت ارزش هاي اجتماعي راه ها قابليت بالايي خواهد داشت. به عنوان مثال، احداث اين مجتمع ها مي تواند نتايج مثبت مانند پيوستگي ساکنان مناطق و بزرگتر شدن واحد هاي اجتماعي، همگرايي اجتماعي و پيوند ملي و کاستن از جرايم و بزه و تخلفات قانوني را در پي داشته باشد اهميت نقش هاي غير اقتصادي مجتمع هاي نهان نگاري تا به حدي است که نمي توان در بررسي جايگاه اين مجتمع ها، آنها را ناديده گرفت. بعضا هر کدام به تنهايي مي تواند دليلي براي احداث مجتمع هاي ديگر قرار گيرد. به عنوان مثال از بعد سياسي گسترش قدرت و قلمر حکومت مرکزي، ايجاد ثبات سياسي و افزايش نظارت دولتي، از جمله نقش هايي است که مي تواند حکومت مرکزي را مجاب به احداثاين مجتمع ها کند.

از سوي ديگر، نقش هاي فرهنگي قابل توجهي نيز بر مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي مرتبط است. ايجاد اين مجتمع ها، ضمن فراهم کردن زمينه براي رشد استعداد ها، عاملي در جهت تقويت آموزش همگاني، تغيير نگرش مسافران و ساکنان منطقه نسبت به کار و به ويژه، رشد فرهنگ اجتماعي، تبادل و تعامل فرهنگي، استفاده بهينه از اوقات فراغت و همچنين قابليت تبليغ براي مسائل فرهنگي و مذهبي به شمار مي رود.

نقش اين مجتمع ها از بعد نظامي نيز بسيار حائز اهميت است اين نقش هنگامي به اوج خود مي رسد که وضعيت تدافعي براي کشوردر اولويت باشد قابليت اين مجتمع ها براي تغيير عملکرد به پيگاه نظامي، پادگان و يا استفاده هاي پشتيباني مانند دفتر فرماندهي، مکاني براي درمان مجروحان جنگي، انبار مهمات و آذوقه يا حتي مکاني براي ارائه خدمات به سربازان عازم يا برگشته از مناطق جنگي حکايت از اهميت تدافعي اين مجتمع ها به ويژه در مناطق مرزي دارد. در اين زمينه مجموعه عوامل فرهنگي، اجتماعي، سياسي و تاميني نياز است تا پيش زمينه هاي توسعه در يک منطقه حاصل شود که اين مهم به کمک مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي در حد خود امکان پذير است

همچنين حضور اين مجتمع ها در جاده ها، ضمن آنکه مي تواند زمينه اي در جهت غناي بصري جاده ها به شمار رود، عاملي در جهت ايجاد تنوع و رهايي از يکنواختي جاده ها و در نتيجه رفع خستگي رهگذران به شمار مي رود. در ملاحظات زيست محيطي نيز هر چند مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي، خود تا حدي به عنوان يک عامل بر هم زننده محيط زيست محسوب مي شوند، اما اين مجتمع ها نقش قابل توجهي نيز در زدودن آسيب هاي وارده به محيط زيست ايفا مي کنند.

مهمترين نقش مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي هدايت و نظارت بر دخالت انسان در طبيعت و تامين رفاه در جاده هاست، به نحوي که با استقرار خدماتي همچون تعميرگاه، تعويض روغني، کارواش، توزيع سوخت، فضاي بازي کودکان، آشپزخانه، دستشويي، جايگاه جمع اوري زباله و مانند آنها، آسيب هاي وارد بر محيط زيست به حداقل مي رسد. به ويژه انکه با جمع آوري، هدايت و تصفيه  فاضلاب و بويژه فاضلاب هاي شيميايي و مشتقات نفتي و همچنين جمع اوري زباله ها از الودگي طبيعت، مناظر، آب هاي سطحي و زير زميني کاسته مي شود.

از طرف ديگر اين مجتمع ها با فراهم اوردن فضاي بازي کودکان، طبخ غذا يا حتي محل توقف اتومبيل و فضاي تفريح و تفرج، مانند هجوم بي قديو بند انسان ها به داخل طبيعت مي گردد. علاوه بر ان، فضاي سبز ايجاد شده در مجتمع ها بر کل منطقه و روحيه مسافران و اهالي ناحيه تاثير مثبت خواهد داشت.

با توجه به ابعاد زيست محيطي بر شمرده شده از مجتمع هاي  خدماتي – رفاهي بين راهي، نقش آنها از نظر توسعه پايدار اهميت ويژه اي در توسعه منطقه اي مي يابد لذا مکان يابي صحيح اين مجتمع ها ضمن انکه مشارکت مردم را براي توفيق بخشيدن به نقش مجتمع ها بر مي انگيزد، به برخورد فرهنگ ها، ايجاد عدالت و توازن منطقه اي، تنوع سفر و ايمني و سلامت رواني مسافران که از ملازمات توسعه پايدار است، منتهي خواهد شد. مجموع اين مسائل بيانگر آن است که مجتمع هاي خدماتي – رفاهي بين راهي نقش قابل توجهي در رشد منطقه، توسعه پايدار آن و حفظ توازن منطقه اي ايفا خواهند کرد.

بر اساس ماده 131 قانون برنامه سوم تنفيذي در ماده 29 به سازمان حمل و نقل جاده اي و پايانه هاي کشور اجازه داده مي شود به منظور کمک به تدارک ناوگان حمل و نقل جاده اي بين شهري و احداث پايانه هاي مسافري و باري و مجتمع هاي خدمات رفاهي بين راهي توسط بخش غير دولتي با اولويت تعاوني ها و ايثارگران ،از محل منابع داخلي در قالب وجوه اداره شده نزد بانکها نسبت به تامين تسهيلات اعتباري بانکي، اقدام کرده و مابه التفاوت نرخ سود را از منابع داخلي خود پرداخت کند.

در همین راستا تاکنون متقاضیان ایجاد مجتمع های خدمات رفاهی بین راهی بسیاری از تسهیلات سازمان حمل و نقل جاده ای و پایانه ها استفاده نموده اند، ضمن اینکه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به منظور کمک به ایجاد زیرساخت های مجتمع های خدمات رفاهی بین راهی کمک های مالی بسیاری نموده است.

بر اساس ماده 22 قانون الحاق موادي به قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت مصوب 27/11/1380،  به منظور تسريع در امر توسعه هتلها و اقامتگاهها و ساير تأسيسات گردشگري، با تقاضاي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري:

1 – سازمان ملي زمين و مسکن موظف است اراضي مورد نياز را به قيمت کارشناسي به صورت اجاره به شرط تمليک پنج ساله در اختيار سرمايه گذاران قرار دهد.

2 – سازمان جنگلها و مراتع و آبخيز داري کشور و ادارات کل منابع طبيعي استانها و سازمان امور اراضي وزارت جهاد کشاورزي مکلفند اراضي مورد نياز را به قيمت منطقه اي در اختيار سرمايه گذاران قرار دهند.

3 – تغيير کاربري اراضي براي استقرار هتلها با پيشنهاد سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در کميسيون ماده (5) موضوع قانون تأسيس شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران به طور فوق العاده مورد بررسي و اقدام قرار خواهد گرفت.

4 – عوارض ناشي از تغيير کاربري و فروش تراکم به اقساط پنج تا ده ساله از شروع بهره برداري توسط سرمايه گذاران به شهرداري مربوط پرداخت خواهد شد.

بر اساس  ماده 6 قانون توسعه صنعت ايرانگردي و جهانگردي(مصوب 1370) سازمان زمين شهري، شهرداريها، سازمان جنگلها و مراتع کشور و ساير وزارتخانه ها و سازمانهاي ذيربط موظفند زمين مورد نياز براي احداث تأسيسات ايرانگردي و جهانگردي را با معرفي سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به قيمت منطقه اي يا تمام شده به گونه اي که موجب تقليل در آمد عمومي نشود به متقاضيان واگذار نمايند.

بر اساس ماده 12 آيين نامه اجرايي قانون توسعه صنعت ايرانگردي و جهانگردي،  تأسيسات ايرانگردي و جهانگردي و دفاتر خدمات مسافرتي و ساير تأسيسات مشابه از جمله مؤسسات داخل تأسيسات جهانگردي، از نظر پرداخت عوارض صدور پروانه ساختماني مشمول تعرفه بخش صنايع مي باشند و شهرداريها موظفند عوارض مقرر را فارغ از نوع پروانه و کاربري زمين بر اساس تعرفه بخش صنايع و با معافيت از عوارض عرصه غير از عوارض نوسازي، فقط در مورد ساختمان محاسبه و دريافت کنند.

همچنین براساس تبصره ماده فوق الذکر شهرداريها موظفند براي افزايش زيربناي تأسيسات ايرانگردي و جهانگردي عوارض مقرر را بر اساس تعرفه بخش صنعت و با حداکثر تخفيف محاسبه و دريافت کنند.

علاوه بر این بر اساس بند ب ماده صدرالذکر، تأسيسات ايرانگردي و جهانگردي و دفاتر خدمات مسافرتي از نظر هزينه هاي سوخت، آب، برق و تلفن اعم از انشعاب و مصرف مشمول تعرفه هاي بخش صنايع است و دستگاه هاي ذيربط موظفند هزينه ها مربوط را فارغ از نوع پروانه ساخت، کاربري محل و ميزان مصرف بر اساس تعرفه بخش صنعت محاسبه و دريافت کنند.