احداث باغ زیتون ,

زیتون از گذشته های بسیار دور چه در پیشینه فرهنگی بشر و چه در آموزه های ادیان آسمانی نماد صلح و دوستی بوده است، تا بدانجا که کتاب هدایت بشر قرآن انسانها را با سوگند به این شجره مبارکه متذکر گردیده است.

برخی از مورخین و جغرافی دانان منشاء پیدایش زیتون را ایران و سوریه ذکر کرده اند (دو کاندول)، با توجه به اینکه امروزه صنعت تولید روغنهای ثباتی در سراسر دنیا از رونق بسیار خوبی به سبب تأثیر بر سلامت و بهداشت جامعه گردیده و با توجه به شرایط اقلیمی کشورمان و سیاستهای دولت که امروزه از طرحهای توسط باغات زیتون حمایت های بسیاری می‌کند زیتون گزینه ای است که با شرایط فوق الذکر هماهنگی و سازگاری داشته و قادر است در آینده ای طولانی به این اهداف و گرایشات جامه عمل بپوشاند. امید است کشورمان از لحاظ نیازهای داخلی و حضور در بازارهای جهانی و دستاوردهای علمی در این زمینه به نتایج ارزشمندی دست یابد.

زیتون از زمانهای دور در ایران وجود داشته است اما اینک در چه زمانی کشت و کار آن رونق داشته است اختلاف نظر وجود دارد. بعضی نویسندگان آن را مربوط به دوره ای می‌دانند که امپراطوری ایران تا سواحل دریای مدیترانه گسترش داشته است و کشورهای فلسطین، فنیقیه، سوریه، سواحل شرقی دریای اژه (خاک کنونی ترکیه ) و جزایر یونانی فعلی را در برداشته است. عده ای نیز معتقدند که این درخت به هنگام تسلط و نفوذ یونانیان (سلوکیه) در ایران گسترش داده شده است. برخی نیز گفته اند که درخت زیتون را پناهندگان سوری در زمان شاهپور اول (سده سوم میلادی ) از سوریه به ایران آورده اند. خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی، عوارض مخصوصی بر روی درختا ن خرما و زیتون وضع کرده بود که نشان می‌دهد در آن زمان این درخت مورد توجه حکام وقت بوده است.

مرحوم عین اله بهبودی گیاه شناس ایرانی می‌گوید، ظاهراً زیتون از سرزمین بین النهرین وارد ایران شده است و هم اکنون در اطراف شاهراههای عمده و خطوط مواصلاتی جنوب کشور مشاهده می‌گردد به عبارت دیگر در زمان ساسانیان کشت زیتون در خوزستان وجود داشته است. حال آنکه تاکنون دلیل مبنی بر وجود زیتون خودرو و بومی در شمال ایران و بویژه در مازندران درست نیست.

بسیاری از مورخین و جغرافی دانان قدیم به وجود زیتون در ایران قبل از تاخت و تاز ترک و مغول چه در شمال و چه در جنوب اشاره زیادی کرده اند. چنانچه هم اکنون نیز بقایای آنها در نقاط مختلف و مستعد کشور به خصوص در دامنه های کوههای زاگرس بین قصر شیرین تا داراب فارس بطور پراکنده مشاهده می‌شود اما وسعت، اهمیت و گسترش آن در زمان های گذشته هنوز در پرده ابهام است.

از میان همه تمدن های باستانی، بجز آشوریان و بابلیان که زیتون و روغن آن را نمی‌شناختند، سامی ها و ارمنی ها به خوبی از آن استفاده می‌کردند. اما این درخت مقدس یونانی ها و آنگاه ژرمن ها و بعد عبرانی ها بیشترین توجه را نشان دادند. بررسی درختان قدیمی موجود نشان می‌دهد که بیشتر آنها کنسروی بوده اند ولی به درستی روشن نیست که آیا کشت زیتون برای کنسرو سازی ویا روغن کشی بوده است. به هر حال وجود درختان زیتون کهنسال نشان دهنده رونق کشت و کار در جنوب ایران در عهد باستان است.

پس از تاخت و تاز بیگا نگان به این سرزمین دیگر آثاری از زیتونکاری (جز نواحی رودبار که قرنها از آن می‌گذرد) در نوشته های تاریخی به چشم نمی‌خورد. در سفرنامه ناصر خسرو که در زمان سلجوقیان یعنی قبل از مغول می‌زیسته است اشاره ای به درخت زیتون در منطقه رودبار شده است. در این کتاب از و جود درختان زیتون درخنده ام (محلی نزدیک منجیل ) یاد شده است و حتی چنین آمده است که زیتون را با خاکستر و نمک برای دفع تلخی آن را مخلوط می‌کرده اند که آن را تبدیل به میوه خوراکی می‌نمودند. بنابراین در ایران زیتون بطور متمرکز در منطقه رودبار، منجیل و طارم گسترش یافته بود و کشت و کار آن در این منطقه توسعه یافت. تولید کنندگان زیتون، بخش عمده ای از زیتون تولیدی خود را خودشان مصرف می‌کردند و مابقی را به مسلفرین راه ابریشم می‌فروختند. تقاضا کنندگان این محصول و فرآورده های آن بدلیل آشنایط به خواص درمانی آن مبادرت به خرید آن می‌کردند و به عنوان سوغات و تحفه با خود می‌بردند.

زیتون با اقلیم های مدیترانه ای و شبه مدیترانه ای سازگار است و به همین دلیل بیشترین باغهای زیتون دنیا در اطراف دریای مدیترانه دیده می‌شوند. اقلیم مدیترانه ای ویژگیهای خاصی دارد که مشخصه آن زمستانهای مرطوب و ملایم و تابستانهای گرم و بدون باران و نور فراوان است. زیتون بیشتر بین عرض های 25 تا 45 درجه شمالی دیده می‌شود اما در همین عرض های جنوبی نیز وجود دارد. در مرز شمالی زیتون، 45 درجه، حدود مناطق جنوبی فرانسه، دمای زمستان و بهار به کمتر از صفر درجه هم م ی رسد. در مرز جنوبی زیتون در نیمکره شمالی، 25 درجه، یعنی نواحی جنوب تونس و مراکش دمای ماههای تابستان گاهی به بیش از 45 درجه سانتی گراد می‌رسد. این مناطق اغلب گرم و خشک و بدون باران هستند. در مناطق حاره و نیمه حاره هم زیتون به خوبی رشد و نمو می‌کند. اما به علت نبودن سرمای کافی زمستانه وعدم استراحت درخت، به بار می‌نشیند. در این مناطق رشد سریع و مداوم درخت تعادل فیزولوژیکی آن را به هم می‌ریزد و درخت زودتر پیر و فرسوده می‌شود.

زیتون درختی است بسیار مقاوم و بی تفاوت به نوع خاکی که در آن کاشته می‌شود اما رطوبت زیاد را تحمل نمی‌کند در زمینهای غنی و خوب آبیاری شده محصول فراوانی می‌دهد. توسعه آن در نواحی سرد محدود می‌شود زیرا بندرت دمای 12 درجه سانتیگراد را تحمل می‌کند از طرفی آب و هوای خشک و بادهای شدید را بخوبی تحمل می‌کند. در حوزه مدیترانه زیتون در ارتفاع 800 متر در شیب های جنوبی و 600 متر در شیبهای شمالی بهترین عملکرد را داشته است اما در آرژانتین تا ارتفاع 2000 متری هم محصول خوبی داده است.

در بسیاری از نقاط کشور مانند کوههای زاگرس و. .. پایه های خودروی زیتون وجود دارد در جنگلهای منطقه بختیاری به ویژه در ناحیه سونک (نزدیک لردگان ) و منطقه زیتی نزدیک شه سوار، و سید محمد اردگان بقایایی درختان کهنسال زیتون وجود دارد. در بسیاری از دره های جبال بارز به خصوص در منطقه محمد آباد مسکون، در اطراف بم، در استان کرمان، اطراف میمند، فسا، غار و کازرون در فارس، لرستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد تا کرمانشاه درختان زی تون دیده می‌شوند.

در خوزستان، اهواز، دزفول، مسجد سلیمان و رامهرمز درختان کهنسال زیتون وجود دارند. در یزد نیز درختان زیتون قدیمی دیده شده است. با آنکه در اغلب مناطق کشور درختان زیتون کم و بیش مشاهده می‌شوند اما از نظر اقتصادی تاکنون مرکز زیتونکاری کشور منطقه عمومی شهرستان رودبار در استان گیلان بوده است. سطح زیرکشت این منطقه حدود 5000 هکتار و تعداد درختان موجود 900000 اصله برآورد می‌شود. به علت پراکنده بودن درختان در کنار جویبارها و رودخانه ها و یکنواخت نبودن تراکم در واحد سطح نمی‌توان رقم صحیحی از سطح زیر کشت آن را برآورد نمود. بیشتر درختان زیتون در روستاهای واقع در تنگه رودخانه سفیدرود، اطراف سرشاخه های آن و در شهر رودبار کاشته شده اند. منطقه رودبار که در گذشته دارای محصولات کشاورزی مختلف در سطح گسترده تری بوده است هم اکنون به باغهای زیتون تبدیل گردیده است. در ارتفاعات اطراف منطقه هنوز هم آثار چراگاههای قدیمی که اهالی جت ییلاق در تابستان به آن کوچ می‌کرده اند بخوبی دیده می‌شوند. بخش مهمی از درختان زیتون بر روی تپه های پرشیب مجاور رودخانه سفیدرود و جویبارهای انشعابی آن قرار گرفته اند و با آب فراوان سیراب می‌شوند. تنگه سفیدرود تنها دهانه خروجی هوای متغیر دشتهای سرد و گرم روسیه (از آن طرف دریای خزر ) به فلات مرکزی ایران به ویژه در این سمت از کوههای البرز است. بدین خاطر بادهای فصلی و تقریباً دائمی گاهی تند و شدید و سرد از این معبر خارج شده و مزاحمت زیادی برای درختان موجود در مسیر جریان خود، بوجود می‌آورد. درختان زیتون در سمت شمالی دره تا بخش رستم آباد و رحمت آباد پراکنده شده اند. اراضی این قسمت کم شیب تر و خاک آن نیز عمیق تر است. زیتون در آب و هوای بارانی منطقه به جز قسمتی که در پناه تیغه جنوبی قرار دارد به علت رطوبت زیاد هوا مورد حمله قارچ قرار می‌گیرد و دچار ریزش نابهنگام برگها می‌شود.

در سمت جنوبی منطقه، زیتون در زمین های زراعی اطراف دریاچه سد منجیل و در چند روستا در حوضه منجیل، هرزویل، لوشان تا طارم علیا در زنجان و طارم سفلی در قزوین پیش رفته است.

همان طوری که درشمال این منطقه، زیتون از زیادی رطوبت هوا رنج می‌برد، در جنوب آن بعلت وجود یخبندانهای اتفاقی و نابهنگام بهاره، درختان زیتون آسیب می‌بینند و در نتیجه خود را به دره های محفوظ و به پناهگاههای مشرف به جنوب عقب کشیده اند. درختان زیتون بصورت دیم در نواحی شمالی تر منطقه و رودبار گیلان وجود دارند اما در مقایسه با درختان آبی محصول کمتری تولید می‌کنند و سال آوری شدیدی از خود نشان می‌دهند. فنون مورد استفاده در بهره برداریها از این باغات بسیار سنتی و ابتدایی است و بدلیل مشکل کاشت و توپوگرافی منطقه استفاده از ماشین با محدودیت روبرو است. در منطقه رودبار، زیتون تا ارتفاع 700 متری دیده می‌شود. و در منطقه قزل و اوزن و شاهرود نیز حداکثر ارتفاعی که زیتون وجود دارد 800 و 900 متر است.

زیتون تا قبل از سال 1372 در نقاط مختلف کشور بصورت پراکنده دیده می‌شد که به غیر از استانهای گیلان، زنجان و فارس در سایر استانها از اهمیتی برخوردار نبود. در سال 1372 وزارت کشاورزی طرح توسعه باغات زیتون را تصویب و به اجرا درآورد. در سال 1372 سطح زیرکشت کل باغات زیتون کشور 5385 هکتار بود که این مقدار در پایان سال 1384 به 95049 هکتار رسیده است. یعنی طی 12 سال چیزی در حدود 18 برابر شده است که روند رو به رشد چشمگیری داشته است. طبق برنامه وزارت جهاد کشاورزی پیش بینی می‌گردد که تا پایان برنامه چهارم توسعه کشور (سال 1388 ) سطح باغات زیتون کشور به 220 هزار هکتار برسد. امروز تقریباً در 27 استان کشور 17 درصد کل سطح / زیتون کشت می‌شود که استان فارس با سطح زیر کشتی برابر 16681 هکتار 5 زیر کشت زیتون کشور را به خود اختصاص داده که بعد از آن استان گلستان با 12548 هکتار 10 درصد کل سطح / 13/2 درصد کل سطح زیر کشت کشور و است ان زنجان 9902 هکتار با 4 زیرکشت کشور قرار دارند.

ایران شرایط اقلیمی مناسبی برای توسعه کشت زیتون داراست ولی آنچه که عملاً توسعه این گیاه را محدود می‌کند آب است. اگرچه این گیاه کم توقع بوده و توانایی رویش و رشد را در زمینهای سنگلاخی و ریگدار دارد اما نسبت به شوری خاک، کم آبی و سرما واکنش کاهش محصول را بدنبال خواهد داشت. باغات قدیمی علاوه بر کهولت سن درختان، ضعیف بودن مدیریت دارای باردهی بسیار پایین هستند. فقط حدود 10 درصد از باغات کشور قدیمی و با بهره وری پائین هستد. 90 درصد از باغات زیتون جوان هستند و از بهره وری مناسبی برخوردار می‌باشند. در باغات سنتی 240 اصله درخت در هر هکتار وجود دارد ولی باغات مدرن 200 اصله درخت در هر هکتار است.

با افزایش باردهی باغات جدید الاحداث و اصلاح و بازسازی باغات قدیمی سبب شده که تولید زیتون درایران طی دهه گذشته سیر صعودی داشته باشد. طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی درسال 1372 میزان تولید دانه زیتون در ایران 7684 تن بوده است که این مقدار در سال 1385 به 62385 تن رسیده و چیزی در حدود 8 برابر شده است. هرچند بدلیل پدیدۀ سال آوری تولید زیتون دارای نوسانات سالانه بوده است ولی دارای یک روند کلی افزایش در تولید است. از سال 1383 نیز بروز خسارت مگس زیتون همواره سبب کاهش میزان تولید زیتون شده است. استان زنجان با تولیدی معادل 22960 تن تقریباً 37.4 درصد کل تولید زیتون کشور را به خود اختصاص می‌دهد و از این نظر در مقام اول قرار دارد. استان قزوین با تولید 15200 تن حدود 24.8 درصد کل تولید کشور و در مقام دوم، استان گیلان با تولید 14181 تن محصول زیتون و 23.1 درصد کل تولید ایران در مقام سوم قرار دارد.

با توجه به اینکه بخش اعظمی از باغات احداث شده هنوز به مرحلۀ بار دهی نرسیده اند پیش بینی می‌گردد که با به بار نشستن این باغات در سال 1388 میزان تولید دانه زیتون 461883 تن برسد که نسبت به زیتون تولیدی فعلی 7 برابر خواهد شد. این سیر صعودی تولید حاصل از سرمایه گذاری دولت و بخش خصوصی در سنوات گذشته در مناطق مستعد کشور برای کاشت درختان زیتون و همچنین اصلاح باغات پیر و فرسوده که سبب افزایش بهره وری آنها گردیده است.